Ці можна сёння казаць пра Беларусь, не згадваючы пра такую праблему, як парушэнне правоў чалавека? Тэмы могуць быць самыя розныя, але ўсе яны будуць так ці інакш упірацца менавіта ў гэтую праблему. Сітуацыя ў краіне такая, што нават артыкулы Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека цяпер небяспечна цытаваць.
Узяць хаця б нават прэамбулу, што неабходна «стварэнне такога свету, у якім людзі будуць мець свабоду слова і перакананняў і будуць вольныя ад страху і патрэбы». Ці вось яшчэ страшнейшае: «неабходна, каб правы чалавека ахоўваліся ўладай закону ў мэтах забеспячэння таго, каб чалавек не быў змушаны звяртацца, у якасці апошняга сродку, да паўстання супраць тыраніі і прыгнёту».
Паспрабуй напішы гэта сёння на майцы і прайдзі па вуліцы на вачах у сілавікоў. Нават дзеці ў Беларусі ведаюць, што лепей не спрабаваць. Хто мог бы сабе ўявіць, што ў еўрапейскай краіне праз 76 гадоў пасля прыняцця Дэкларацыі правоў чалавека Генеральнай Асамблеяй ААН здарыцца тое, што здарылася, і што ніхто нават не зможа сказаць, колькі гэта будзе доўжыцца.
Як так здарылася, што ў краіне няма парламенту ў простым значэнні гэтага слова і няма Канстытуцыйнага суда, ведаюць ужо ўсе.
,,Некаторыя нават добра памятаюць тыя падзеі халоднай восені 1996 года, калі сумна вядомы рэферэндум даў магчымасць Лукашэнку злучыць у адных руках судовую і заканадаўчую ўлады.
Але ці змог бы ён сам гэта зрабіць? Здаецца, ужо шмат хто разумее, асабліва ў кантэксце апошніх падзеяў ва Украіне, якую ролю адыграла і працягвае адыгрываць Масква.
За тры дні да правядзення рэферэндуму ратаваць Лукашэнку ад імпічменту прыляцелі «перамоўнікі» Ягор Строеў, кіраўнік верхняй палаты парламенту РФ, і Генадзь Селязнёў, спікер ніжняй палаты. Усю ноч і наступную раніцу ішлі ды ішлі дэпутаты Вярхоўнага савету адклікаць свае подпісы. Лукашэнка быў выратаваны. У тым ліку і іхнымі ўласнымі рукамі. Ці трэба ўвогуле згадваць, што ніякія «кампрамісныя» дамоўленасці ён выконваць і не збіраўся. Пазней прыгожыя абяцанні сталі нормай, але паўплываць на гэта магчымасці ўжо не было.
,,Крамлю патрэбны быў паслухмяны слуга, каб даць рады з «братэрскім народам». Правы чалавека – гэта ўжо з іншай галіны. Як бы ў краіне ў беларусаў усё было, але адначасова нічога – ні парламенту, ні выбараў, ні развіцця эканомікі ў інтарэсах нацыі, ні свабодаў і развіцця культуры для захавання самой нацыі. А каму яна ўвогуле патрэбна была, гэтая нацыя? Так, народзец…
Але былі тысячы і тысячы, якія выходзілі на вуліцы, патрабуючы захавання элементарных правоў чалавека. Выходзілі таму, што доступ да СМІ ўжо быў адрэзаны.
Сёння часам можна пачуць ад маладых людзей, што апазіцыя мела тады ўсе шанцы і проста не скарыстала іх праз сваю няспеласць і адсутнасць адзінай праграмы дзеянняў. Але давайце тады ўспомнім, колькі ж людзей выходзілі ў гэты дзень, 10 снежня, на цэнтральныя пляцы сваіх гарадоў. Дзясяткі самых мужных. Замест папрокаў было б нядрэнна спытаць у сваіх бацькоў, чаму тыя сядзелі ўдома або абыякава праходзілі міма жывога ланцуга. А куды падзеліся тыя, хто крычалі ўслед дэманстрантам: «Дайце прэзідэнту спакойна працаваць!»?
Але ж не толькі той рэферэндум, які паводле наступстваў старшыня Канстытуцыйнага суда Валерый Ціхіня назваў «прававым Чарнобылем», быў віной пагаршэння сітуацыі з захаваннем правоў чалавека. Прапаганда таксама рабіла сваю справу. І гэта было нескладана, калі ўлічыць, што абапіралася яна на савецкую ментальнасць у галовах мільёнаў. У выніку 30 гадоў чалавечага жыцця пайшло толькі на тое, каб змяніць савецкія мазгі.
Да 2020-га ўжо мільёны беларусаў прагнулі пераменаў. І сярод іх былі тыя, хто дзецьмі праз чарнобыльскія фонды выязджалі на аздараўленне або проста з бацькамі ў адпачынак і паспелі пабачыць «загніванне Захаду». Дык і праграмы гэтыя закрылі. Закрылі доступ дзецям да элементарных аздараўленчых праграмаў у краіне, якая пацярпела больш за ўсіх ад наступстваў Чарнобыльскай катастрофы.
,,Пра якое права на свабоду выказванняў, свабоду сходаў, свабоду веравызнання і нават на жыццё можна казаць? І тады, і сёння? Колькі кніг, апавяданняў, карцінаў прызнана экстрэмісцкімі? Усе ўжо даўно збіліся з ліку.
«Не да законаў» прагучала, калі прапаганда перастала працаваць. У хаду пайшло ўсё – і свет скалануўся. Няўжо душыцелі свабоды не ведалі, што можна дэ-юрэ ліквідаваць усе партыі і грамадскія арганізацыі, нават гурткі юных натуралістаў і аматараў-пчаляроў, можна збіць яшчэ сотні тысяч асобаў, але задушыць волю народу да свабоды немагчыма? Вядома, ведалі. Але на гэта ўжо ніхто не глядзеў, бо небяспека пачала адчувацца фізічна. Калі паглядзець справаздачы мінулых гадоў пра парушэнне правоў чалавека ў Беларусі, то робіцца нават дзіўна, наколькі яны выглядаюць нязначнымі ў параўнанні з тым жахам, у які ўвагналі сілавікі Беларусь цяпер.
,,1283 асобы толькі афіцыйна прызнаныя палітвязнямі. Колькі выкладчыкаў, дактароў, журналістаў, пісьменнікаў, будаўнікоў, артыстаў за кратамі і колькі пакінулі краіну ў пошуках выратавання! Колькі яшчэ пакінуць і колькі яшчэ апынуцца за кратамі?
У гэты дзень Правоў чалавека ніхто не можа сказаць беларусам, калі спыніцца гэты кашмар. Добра, што хаця б многія разумеюць, чаму ён здарыўся. Затрыманні, арышты, ператрусы, суды, забарона выяўлення нацыянальнай ідэнтычнасці, адсутнасць свабоды слова, сходаў, волевыяўлення, прававое самавольства – і гэта яшчэ не ўвесь пералік. Усё, што ёсць сёння ў арсенале праваабаронцаў, усё гэта парушанае ў адной асобна ўзятай краіне. У гэтай краіне сёння жывуць мільёны людзей – і ім трэба неяк захаваць сябе і дачакацца пераменаў.
Адбылося тое, што сцвярджала Дэкларацыя правоў чалавека яшчэ 76 гадоў таму: «грэбаванне і пагарда да правоў чалавека прывялі да варварскіх актаў, якія абураюць сумленне чалавецтва». Перамены прыйдуць, вядома… І хоць на планеце робіцца ўсё гарачэй, вельмі хочацца, каб у гэты дзень свет успомніў пра няшчасную Беларусь і падумаў, што можна зрабіць, каб народ гэтае краіны стаў свабодным.
