У Беларусі сканчаецца рэгістрацыя ініцыятыўных групаў для вылучэння кандыдатаў на прэзідэнцкіх выбарах 2025 года. Некаторыя з іх ужо могуць збіраць подпісы выбарцаў. Пры гэтым у краіне дагэтуль не скончыліся рэпрэсіі ў дачыненні тых, хто чатыры гады таму падпісаўся за альтэрнатыўных палітыкаў.
Пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года, якія, на думку незалежных назіральнікаў, дзейныя ўлады Беларусі прайгралі, у краіне пачаліся рэпрэсіі. Не абмінулі яны і тых, хто падпісваўся за альтэрнатыўных Аляксандру Лукашэнку кандыдатаў. Хоць паводле заканадаўства падпісвацца за розных прэтэндэнтаў было цалкам легальнай з’явай. Галоўным пакараннем за такую нелаяльнасць сталася звальненне тых, хто дазволіў сабе падпісацца за Віктара Бабарыку, Святлану Ціханоўскую ці Валерыя Цапкалу. Спачатку рэпрэсавалі тых, хто працаваў у сілавых ведамствах, або на чынавенскіх пасадах, а затым пераключыліся на простых працоўных.
Звальненні, паніжэнні і чорныя спісы
Некаторыя з гісторыяў такіх звальненняў распавялі «Белсату» асобы, знаёмыя з імі. Гэтак, адну жанчыну ў снежні 2021 года звольнілі з дзяржаўнага падведамаснага выдання.
,,«Вельмі засмучаны, бо яна добрая спецыялістка і адказная асоба, кіраўнік ейнай арганізацыі паклікаў яе і паведаміў, што яму загадана яе звольніць. Гэта не ягоная ініцыятыва, яму давялі задачу зверху», – распавёў знаёмы звольненай.
Пры гэтым ёй не казалі, за што звальнялі. Тое, што звольнілі за подпіс за Бабарыку, яна вырашыла сама, бо больш нічога такога, за што караюць, не рабіла.
Іншы рэпрэсаваны, мужчына, працаваў кіраўніком сярэдняга звяна на дзяржаўным прадпрыемстве ў адным з райцэнтраў. На пратэсты не хадзіў. У снежні 2022 года да яго прыйшоў паразмаўляць мясцовы супрацоўнік КДБ, мужчыну распытвалі, чаму падпісаўся за Бабарыку. І хоць подпіс быў цалкам законным, увесну 2023 года яму прапанавалі добраахвотна напісаць заяву з просьбай перавесці на пазіцыю шараговага працаўніка, інакш «будуць праблемы».
«Хацеў спачатку зусім звольніцца, а потым падумаў, а можа так і лепей – меней будуць чапляцца розныя ідэолагі, значэнне якіх узрасло да нябёсаў. У дакументах на паніжэнне ніякай палітыкі ніхто не пісаў, маўляў, сам чалавек папрасіўся, мала што там у яго. Працуе дагэтуль, але праз тое, што ўнесены ў нейкія там невядомыя спісы, яго нават не на ўсе нарады калектыўныя клічуць», – распавяла знаёмая мужчыны.
Паводле суразмоўцы «Белсату» , такіх «пракажоных» у калектыве некалькі. Да іх перыядычна прыходзяць працаўнікі КДБ на размовы, даюць падпісаць паперу, што людзі не будуць чытаць «экстрэмісцкія» рэсурсы. Таксама выклікаюць на размовы пасля паездак за мяжу, правяраюць тэлефон.
Агулам працаўнікоў звальнялі ва ўсіх рэгіёнах. Што важна, рэпрэсіі супраць падпісантаў не спыніліся дагэтуль, нават праз чатыры гады пасля выбараў 2020 года. Напрыклад, сёлета ў ліпені рэпрэсаваць прыйшлі ў «Беларусбанк», а ў Магілёве за подпісы звальнялі нафтавікоў.
Маштабы рэпрэсіяў ацаніць немагчыма, але яны вялікія
Юрыст праваабарончага цэнтру «Вясна» Павел Сапелка ў каментары «Белсату» адзначыў, што маштаб рэпрэсіяў у дачыненні тых, хто падпісваўся за незалежны кандыдатаў, ацаніць немагчыма.
«Гэта такі часам нябачны працэс, які ацаніць немагчыма. Шмат з тых, хто быў звольнены ці іншым чынам пацярпеў пасля таго, як аддаў свой подпіс за незалежнага кандыдата. Таму мы ведаем пра з’яву, але не можам ацаніць яе маштабы», – сказаў ён.
У сваю чаргу палітычны аглядальнік радыё «Свабода» Валер Карбалевіч адзначыў, што маштаб гэтага віду рэпрэсіяў вялікі.
,,«Канкрэтных лічбаў няма. Але я думаю, што ўсе тыя, хто працаваў у дзяржаўных і бюджэтных установах і падпісваліся за альтэрнатыўных ад Лукашэнкі кандыдатаў, страцілі працу», – сказаў ён.
Новыя выбары ў новай краіне
Цяпер жа ў Беларусі разам з рэгістрацыяў ініцыятыўных групаў на выбарах 2025 года пачынаецца новы збор подпісаў. Зарэгістраваным прэтэндэнтам давядзецца сабраць не менш як 100 тысяч подпісаў. Іх трэба будзе здаць у ЦВК напачатку снежня.
На гэта, як і агулам на ўсю выбарчую кампанію, уплывае пераход палітычнага рэжыму «ад аўтарытарызму да таталітарызму», заявіў Валер Карбалевіч. Ён падкрэсліў, што гэтая выбарчая кампанія праходзіць у зусім іншых умовах у параўнанні з папярэднімі: апазіцыя, грамадзянская супольнасць і незалежныя медыі як інстытуты ліквідаваныя, а палітвязні наадварот ёсць.
«Гэта ўмовы таталітарнай сістэмы. У гэтым прынцыповае адрозненне гэтых выбараў ад усіх мінулых. На ўсіх мінулых выбарах былі рэальныя палітычныя апаненты, а цяпер, гледзячы па ўсім, іх не будзе», – сказаў палітычны аглядальнік.
Валер Карбалевіч не ўпэўнены ў тым, што зарэгістраваным ЦВК прэтэндэнтам сапраўды ўдасца сабраць неабходныя 100 тысяч подпісаў для рэгістрацыі кандыдатамі «ва ўмовах сённяшняй дэпалітызацыі». У любым разе, на яго думку, улады могуць зарэгістраваць кандыдатамі ў прэзідэнты ўсіх тых, чые ініцыятыўныя групы будуць зарэгістраваныя.
«Я не бачу сэнсу даць магчымасць збіраць подпісы, агітаваць, а потым не зарэгістраваць яго ці яе кандыдатам у прэзідэнты. Гэта было б лагічна, калі б была сапраўды нейкая больш-менш свабода. А ў цяперашніх умовах маё меркаванне: усіх тых, чые ініцыятыўныя групы зарэгіструюць, тыя і будуць абвешчаныя кандыдатамі ў прэзідэнты», – сказаў Валер Карбалевіч.
На яго думку, рэальнасць збору прэтэндэнтамі ў бягучых умовах – гэта другаснае пытанне, «пры сённяшнім кантролі за працэсамі з боку ўладаў гэта не праблема».
Пры гэтым палітычны аглядальнік звярнуў увагу на засакрэчанасць, прынамсі пакуль, спісаў чальцоў ініцыятыўных групаў і нават іх колькасці. Раней такога не было.
«Паводле колькасці можна было прыкладна арыентавацца, ці здольны чалавек сабраць 100 тысяч подпісаў. Папярэдні досвед паказвае, што для гэтага павінна быць некалькі тысяч у складзе ініцыятыўнай групы», – заявіў аналітык.
Гэта, паводле яго, сведчыць пра вельмі моцны кантроль уладамі выбарчага працэсу на ўсіх яго этапах.
Гарантыяў бяспекі ніхто не дае
Але наколькі бяспечна цяпер падпісвацца не за Лукашэнку? На думку Валера Карбалевіча, рэпрэсіі за подпісы пасля мінулых выбараў будуць пэўнай перашкодай для таго, каб падпісвацца за іншых кандыдатаў, акрамя Лукашэнкі.
«Людзі, асабліва далёкія ад палітыкі, не будуць разбірацца, гэта сапраўдны апанент ці гэта спарынг-партнёр. І проста будуць асцерагацца, каб не было ніякіх наступстваў», – кажа аналітык.
Гэта, мяркуе ён, створыць дадатковую праблему для рэальнага збору 100 тысячаў подпісаў.
Словы аналітыка пацвярджае і згаданы вышэй рэпрэсаваны мужчына, які адмаўляецца падпісвацца хоць за каго на гэтых выбарах:
,,«Скажу не-не... Потым праз тры гады вы скажаце, што яны былі злачынцамі, і я зноў буду вінаваты ў нечым. Не, больш не гуляю».
Павел Сапелка мяркуе, што цяпер пакідаць свае звесткі падчас збору подпісаў будзе адносна бяспечна, бо няма апазіцыйных кандыдатаў, а тыя, што ёсць – гэта «спарынг-партнёры для Аляксандра Лукашэнкі». На яго думку, «хутчэй за ўсё, подпіс за гэтых кандыдатаў не будзе мець наступстваў».
Пры гэтым юрыст падкрэсліў, што немагчыма цяпер прадказаць тое, што ўлады вырашаць пасля выбараў. Як немагчыма прадказаць і сцэнароў, якія будуць распрацоўваць іншыя гульцы. Напрыклад, калі хтосьці з дэмакратычных сілаў заклікае падтрымаць аднаго з прэтэндэнтаў. Тады подпіс за яго можа стаць небяспечным, заявіў Павел Сапелка.
Пры гэтым юрыст не выключае, што цяпер кіраўніцтва прадпрыемстваў ці ўстановаў будзе наадварот патрабаваць падпісвацца за таго ці іншага прэтэндэнта, бо «гэтых спойлераў таксама трэба правесці праз нейкія фармальнасці». У такім разе ўжо адмова ад гэтага можа «пацягнуць таксама нейкія наступствы», мяркуе ён.
У сваю чаргу Валер Карбалевіч адзначыў не да канца зразумелы статус былой апазіцыйнай дэпутаткі Ганны Канапацкай – ці зарэгіструюць яе, ці «дадуць ёй магчымасць казаць нейкія апазіцыйныя рэчы, ці яна будзе толькі хваліць Лукашэнку». Пакуль гэта не зразумела, цяжка меркаваць, ці будуць рэпрэсаваць за подпісы ў яе падтрыманне.
«Што датычыць іншых кандыдатаў, якія зарэгістраваліся, усе яны праўладныя, усе яны пралукашэнкаўскія. І не думаю, што подпісы ў падтрыманне іх могуць пацягнуць за сабой нейкія рэпрэсіі. Іншая справа, што людзі баяцца ўсё роўна, не вельмі разбіраючыся ва ўсіх нюансах. Але адносна рэпрэсіяў не думаю, што яны будуць: бо яны частка палітычнай гульні, частка кампаніі», – сказаў палітычны аглядальнік.
Як адзначыў Павел Сапелка, праваабаронцы раяць жыхарам краіны «рабіць так, як найбольш бяспечна для кожнага і кожнай». Ён падкрэсліў, што цяпер «трэба сябе захаваць у гэтыя нялёгкія часы ўсім, хто цяпер знаходзіцца ў Беларусі».
Макар Мыш belsat.eu
