У бітве за нацыянальную ідэнтычнасць беларусаў змагаюцца «расейскі Фелікс супраць беларускага Фенікса» – да такой высновы прыйшлі сацыёлагі на падставе вынікаў якаснага апытання беларусаў пра нацыянальныя каштоўнасці.
Беларуская аналітычная майстэрня пад кіраўніцтвам прафесара Андрэя Вардамацкага правяла якасны аналіз асаблівасцяў разумення нацыянальнай ідэнтычнасці – таго, што нас аб’ядновае і адрознівае ад суседніх народаў, галоўных беларускіх каштоўнасцяў, ідэалаў – і пабачыла «Фенікс беларушчыны». Вынікі даследавання прэзентавалі 30 верасня ў варшаўскім хабе «Imaguru» ў межах працягу антыканферэнцыі «Belarusian ID Revival», арганізаванай Прадстаўніцтвам па нацыянальным адраджэнні Аб’яднанага пераходнага кабінету.
Для даследавання выбралі метад глыбінных інтэрв’ю: правялі 15 размоваў з рэспандэнтамі, некаторыя з якіх доўжыліся тры гадзіны, даследнікі атрымалі «ад кожнага рэзідэнта па манаграфіі». Рэспандэнтаў знайшлі ва ўсіх рэгіёнах Беларусі, рознага полу, узросту і палітычных арыентацыяў.
Колькасныя даследаванні пра нацыянальную ідэнтычнасцьпра нацыянальную ідэнтычнасць, «столькі за такую і столькі за такую», ужо былі не раз. Прадстаўніца Аб’яднанага пераходнага кабінету па нацыянальным адраджэнні Аліна Коўшык растлумачыла на прэзентацыі, чаму важнае не колькаснае, а глыбіннае даследаванне:
,,«Колькі разоў спрабавалі яе зруйнаваць? – пытае Вардамацкі пра нацыянальную ідэнтычнасць беларусаў. – Калі гэта адбывалася, яна не руйнавалася».
«Дзеля таго, каб больш зразумела працаваць з гэтай матэрыяй, трэба зайсці ў глыбіні. Акурат колькасная сацыялогія не дае такіх адказаў, таму паспрабавалі пайсці такім шляхам: паглядзець праз лупу, памацаць менавіта тыя пытанні, якія нам падаліся найбольш цікавымі, такімі, можа быць, найбольш балючымі. Але мы мусім быць шчырымі перадусім самі з сабой. Нашая задача – не маляваць нейкую ідэальную карціну беларусаў.
Але тое, што паказваюць гэтыя даследаванні, гэта што, нягледзячы на ўсе спробы прапаганды нас пасварыць, падзяліць і гэтак далей, усё роўна мы адчуваем сябе еднасцю. І знайсці гэтыя кропачкі, якія нас спалучаюць, гэта галоўная задача для нас зараз: не разгубіцца, не расцерушыцца, а далей працягваць існаваць».
Да чаго тут фенікс
Вардамацкі растлумачыў, што «Фенікс беларушчыны» – не мастацкі вобраз, а ягонае разуменне сутнасці беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці як сацыяльнага феномену, бачанне дынамікі гэтай ідэнтычнасці. Беларуская ідэнтычнасць, паводле Вардамацкага, гэта сінусоіда, на якой можна падпісаць канкрэтныя даты: сістэмна паўтараецца адраджэнне.
Цяпер ідуць два супрацьлеглыя працэсы, тлумачыць ён. На паверхні афіцыйная частка, напрыклад, у адукацыі – зніжэнне колькасці гадзінаў выкладання беларускай мовы і змяншэнне колькасці беларускамоўных класаў… Але паралельна – ідзе «падводны Гальфстрым», калі людзі, напрыклад, шырэй ужываюць ці вывучаюць беларускую мову незалежна ад дзяржавы, нібы падпольна. Праўда, калі ўявіць сабе беларускую ідэнтычнасць як калону, то гэтая калона моцная, але не аздобленая, не напоўненая канкрэтнымі гістарычнымі падзеямі ды імёнамі.
Іншую аналогію на прэзентацыі прапанаваў філосаф Павел Баркоўскі: дзьмухавец, што прабіваецца скрозь асфальт, гэта ж слабая кветачка, якую ўвесь час выкошваюць і вытоптваюць. Але раз прабіваецца, дык гэта асфальт слабы – ці кветачка моцная? Беларуская ідэнтычнасць, пагадзіўся Баркоўскі, вытрывала не адзін наступ з розных бакоў, аднаўлялася і перавынаходзіла сябе.
Вайна змяніла стаўленне да міралюбства беларусаў
У масавай свядомасці няма адзінства ў тым, ці ёсць наогул унікальнасць і адметнасць беларускай нацыі, расказвае Вардамацкі. Але калі кажуць пра адметнасці, то найперш называюць эмпатыю, адсутнасць жорсткасці і радыкалізму, а таксама адсутнасць патрэбы ў загадах зверху, каб нешта зрабіць. Беларусаў таксама яднае разуменне дабрабыту як каштоўнасці, што Вардамацкі назваў канс’юмерызмам.
Ды беларуская мова для беларусаў – далёка не галоўны складнік ідэнтычнасці. Рэспандэнты зусім не пагаджаліся з тэзай «не размаўляеш па-беларуску – не беларус». Адносна беларускай мовы многія падкрэсліваюць эстэтычны аспект, накшталт «люблю гучанне». Няведанне адчуваецца як недахоп, рэспандэнты фармулююць патрэбу ў валоданні беларускай. Але ёсць і прагматычны негатыў: «будзеш вучыцца па-беларуску – нікуды не паедзеш». Ёсць і боязь перад тым, што калісьці быццам бы «была спроба радыкальнай беларусізацыі», «хацелі забараніць расейскую мову», таму «людзі адвярнуліся ад гэтага».
Падзеі апошніх гадоў паднялі вышэй міралюбства і эмпатыю як рысы нацыянальнага характару, адзначае Вардамацкі. Раней жа ў адказах пра нацыянальны характар дамінавалі працавітасць, законапаслухмянасць і талерантнасць.
Ды міралюбства рэфлексуецца не заўсёды ў пазітыўным сэнсе. Часам рэфлексуецца «ў кокане» – калі галоўны кантэкст – гэта не гвалт сілавікоў падчас здушэння пратэстаў, а няўцягнутасць наўпрост у поўнамаштабную вайну. Талерантнасць некалі лічылася галоўнай рысай нацыянальнага характару, а цяпер яна стала прадметам супрацьлеглага ўспрымання: гэта цярплівасць да іншых поглядаў – ці гэта канфармізм?
Дыктатура пакінула сляды ў нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў. Вардамацкі прыводзіць прыклад, што ад людзей прыйшла такая фармулёўка: «Свабода – гэта калі ідзеш па вуліцы з тэлефонам і не баішся гэтага». Была і фармулёўка: «У школе нас вучылі беларускай мове так, што мы мусілі саромецца беларускай мовы».
Мы беларусы, бо… жывём у Беларусі?
У беларусаў, паводле Вардамацкага, назіраецца рэдкая з’ява: бісімвалізм. Абодва сцягі – нацыянальны і дзяржаўны – прызнаюцца беларусамі за свае. І пра бел-чырвона-белы, і пра чырвона-зялёны беларусы кажуць прыемныя рэчы. Пры тым праўладныя беларусы цалкам могуць сказаць, што «БЧБ калабаранты нейкія ў Піцеры намалявалі».
Абодва бакі кажуць, што любяць сваю краіну і лічаць сябе беларусамі, але напаўняюць гэта рознымі сэнсамі. У праўладных людзей лейтматывы – перакладванне адказнасці наверх («няхай адмысловыя людзі ў гэтым разбіраюцца», «мяне ўсё задавальняе», «улада працуе, усё добра»). Прыхільнікі пераменаў маюць псіхалагічную патрэбу ў прыняцці рашэнняў.
Ёсць розныя погляды на тое, хто такія беларусы. Сярод адказаў быў нават варыянт «тыя, хто не з’ехаў». Але з адказаў рэспандэнтаў вынікае, што можна хадзіць у беларускую школу і не лічыць сябе беларусам, а можна з’ехаць за мяжу і там сніць сябе ў родных мясцінах – і пачаць ува сне ж размаўляць па-беларуску. Некаторыя прызнаваліся, што ў дзяцінстве лічылі сябе «расейцамі», а цягам жыцця ідэнтычнасць трансфармавалася ў беларускую.
Вялікі пласт людзей лічыць Беларусь не шматэтнічнай, штатканфесійнай, шматкультурнай і шматмоўнай, а монаэтнічнай і монаканфесійнай. Ёсць і тыя «радыкальныя антыадраджэнцы», для каго «ўсе людзі аднолькавыя, а тым больш расейцы і беларусы».
Рэспандэнты, адзначыў Вардамацкі, шмат казалі слова «гонар» – «гонар быць беларусам». Таксама шмат падкрэслівалі «адсутнасць чорных плямаў» у гісторыі беларускага народу. Аказалася, што адказаць на пытанне пра нацыянальную мару рэспандэнтам было цяжка: збіваюцца на палітычную тэматыку, кажуць пра рэжым Лукашэнкі, не могуць «пераскочыць» праз сённяшні момант.
Рэч у геапалітыцы?
Нацыянальная ідэнтычнасць далёка не заўсёды стаіць высока ў іерархіі каштоўнасцяў беларусаў: калі пытанне пра існаванне дзяржавы, то яно стаіць вышэй, а калі размова пра асабістае жыццё, то ніжэй, бо вышэйшыя за гэта сям’я, каханне. Вардамацкі лічыць, што геаграфічнае становішча паміж Усходам і Захадам – прычына хісткасці беларускай ідэнтычнасці. Рэспандэнты ж бачаць гэта зусім інакш.
У рэспандэнтаў пыталі, ці можа Беларусь наогул выжыць самастойна, без «дапамогі моцнага суседа». Людзі адказвалі, што геаграфічнае становішча Беларусі – «Божы падарунак», гарант выжывання ў фінансавым сэнсе. Некаторыя ж лічаць, што безумоўнага суверэнітэту ў сучасным свеце не дасягнуць, «не можам мы быць абсалютна незалежнымі».
Многія, хто кажа пра «славянскія каштоўнасці», не могуць сфармуляваць, што гэта: узаемадапамога, некалькуляцыйнасць, шавіністычнае стаўленне да жанчын?.. Еўрапейскія каштоўнасці фармулююць лягчэй, але да іх «напружаная кантраверсійнасць»: не «Усход ці на Захад», а «на Усход не хацелася б, ды на Захад нас не пускаюць». Разам з тым, чалавек можа казаць, што ён за саюз з Расеяй, але супраць «расейскага свету».
Ад Беларусі як тэрыторыі ідзём да Беларусі як ментальнасці
У асобным тэлефонным апытанні даследнікі прасілі рэспандэнтаў назваць штосьці, што найперш звязвае беларусаў з людзьмі сваёй нацыянальнасці. 22 % адказалі, што «месца нараджэння, радзіма», 13 % – што «менталітэт і рысы характару». За гэтым ішоў вялікі кластар менш папулярных адказаў без статыстычна значнай колькаснай розніцы: па 7 % – што «жыццё ў адной краіне» і «гістарычная мінуўшчына», па 6 % – што «паходжанне як нацыянальнасць бацькоў» і «зямля, тэрыторыя», па 5 % – што «дзяржава», «нацыянальная культура» і «традыцыі», 4 % – што «мова»…
Вардамацкі адзначыў, што яшчэ ў 2013 годзе «менталітэт і рысы характару» ў такім апытанні былі аж на 11-м месцы. Ён лічыць, што калі беларуская ідэнтычнасць будзе развівацца, то шляхам ад тэрытарыяльнай (як дзесяць гадоў таму) праз тэрытарыяльна-ментальную ў ментальна-факталагічную. То бок, ад «мы беларусы, бо жывём у Беларусі» да «мы беларусы, бо Быкаў, Каліноўскі, бітва пад Воршай…».
Алесь Наваборскі belsat.eu
