Мастаку, акцыяністу і палітвязню Алесю Пушкіну споўнілася б у мінулы аўторак 59 гадоў. Сэрца Пушкіна перастала біцца ў казематах гарадзенскай турмы № 1, і адказнасць за ягоную гвалтоўную смерць нясуць лукашэнкаўскія турэмнікі. А памяць і гонар аб ім – вольныя беларусы. «Ales Pushkin. Afterlife» - так называецца выстава, якая адкрылася ў дзень народзінаў мастака ў варшаўскім Музеі вольнай Беларусі. «Белсат» пабываў на адкрыцці.
Апакаліптычны аптыміст
«Яго затрымлівалі – ён паўставаў, яго зноў затрымлівалі - ён далей паўставаў. Для мяне асабіста гэта быў прыклад такога апакаліптычнага аптыміста, які добра ведаў, што на яго чакае смерць. Але рабіў тое, што рабіў. З усмешкай на твары. З адвагай! Быў увасабленнем гэтай адвагі», – так казала на адкрыцці выставы 6 жніўня беларуска-польская мастачка Яна Шостак.
Немагчыма не згадзіцца. Алесь Пушкін, якога не стала 11 ліпеня 2023 года, – сімвал нашай беларускай адвагі. Мастацкай і чалавечай.
Напрыканцы сваёй прамовы Яна Шостак заклікала прысутных далучыцца да хвіліны крыку ў імя адважнага мастака і грамадзяніна Алеся Пушкіна. Бо – «усе нараджаюцца з крыкам, але не кожны, хто крычыць, памірае». Крык у гонар народзінаў Алеся падхапілі іншыя беларусы.
Гэты крык вербальна – літаральна! – стаў аблямаваннем выставы, прысвечанай знішчанаму рэжымам мастаку, якая адкрылася ў Музеі вольнай Беларусі: мастацкая прастора абмяжоўваецца надпісамі «А-А-А-А-А…» на белых сценах музею па ўсім перыметры. Матэрыялізаваны крык Яны Шостак. І ўсіх беларусаў.
Але да крыку былі пранізлівыя спевы «Вольнага хору», які паўтарыў перформанс Алеся Пушкіна з крывавымі слядамі ад далоняў на белым палатне. Удзельнікі хору спявалі на гэтым тле («Дзе мой край?..», «О Беларусь, мая шыпшына»). На гэтым жа фоне гучалі падчас адкрыцця выставы словы выступоўцаў.
«Мы мусім ведаць імёны забойцаў»
«Уся творчасць Алеся Пушкіна была сапраўдным супрацівам, кожнае яго затрыманне, а іх было шмат, кожны прысуд яму – гэта не толькі праява жорсткасці рэжыму, але, і перадусім, сведчанне моцы і духу, непахіснасці мастака. Яго не змаглі зламаць ні турмы ні дыктатары», – сказаў на адкрыцці выставы «Ales Pushkin. Afterlife» намеснік кіраўніцы Аб'яднанага пераходнага кабінету і кіраўнік НАУ Павел Латушка.
Ён нагадаў, што мастак быў закатаваны ў той самай вязніцы – турме № 1 у Горадні, – дзе трымаюць зараз у закладніках журналіста і дзеяча польскай меншасці ў Беларусі Анджэя Пачобута.
Павел Латушка выказаў упэўненасць, што і «дыктатар, і ўсе выканаўцы ягоных загадаў за свае шматлікія злачынствы апынуцца на лаве падсудных» і што «адказнасць будзе немінучай». Латушка паведаміў, што ў санкцыйны спіс ЕЗ 5 жніўня былі занесеныя прозвішчы тых, хто адказны за смерць Алеся Пушкіна. Гэта начальнік гарадзенскай турмы Павел Казакоў і ягоны намеснік Васіль Каляда.
,,«Мы мусім ведаць імёны забойцаў, і вось яны», – падкрэсліў на адкрыцці выставы Павел Латушка.
«Усё яго жыццё было суцэльным мастацтвам»
На адкрыцці выставы прысутнічалі намесніца дзяржаўнага сакратара Міністэрства культуры і нацыянальнай спадчыны Польшчы Марта Ценковска, амбасадар Латвіі ў Польшчы ды прадстаўнікі іншых еўрапейскіх краін.
«Думаю што працы Алеся Пушкіна, якія нясуць у сябе вельмі глыбокія палітычныя і сацыяльныя пасланні, набываюць сёння яшчэ большае значэнне і могуць быць для нас падставай для рэфлексіі і натхнення. Няхай яны нагадваюць нам пра сілу мастацтва ў барацьбе за свабоду і справядлівасць», – сказала Марта Ценковска.
Мастак і адзін з арганізатараў выставы Янак Коўзель дзякаваў прысутным, што прыйшлі адзначыць народзіны «вялікага беларускага мастака і местачковага «экстрэміста» нацыянальнага маштабу Алеся Пушкіна».
«Ён быў вельмі аўтэнтычны. Усё ягонае жыццё проста было суцэльным мастацтвам. Мне цяжка аддзяліць ягоныя перформансы ад ягонага жыцця. Ён быў суперпазітыўным і вельмі энергічным, мог падбадзёрыць любога чалавека, нават калі сам знаходзіўся ў нашмат горшым стане. Ён умеў ствараць атмасферу свята. І я спадзяюся, што на гэтай выставе нам удалося хаця б часткова перадаць гэтую атмасферу», – сказаў падчас адкрыцця экспазіцыі Янак Коўзель.
«Тут быў Пушкін»
Прабіцца ў залу, каб паглядзець выставу, удалося хіба толькі праз гадзіну пасля заканчэння ўступнай часткі. На адкрыццё прыйшло пад 300 чалавек, калі не больш.
Знаёміцца з экспазіцыяй лепей без паспеху. Трэба зжыцца з ёй («увайсці ў свет Алеся Пушкіна»), бо з першага погляду можа падацца нагрувашчаннем аб'ектаў. Пастаяць, прыгледзецца, паблукаць па мастацкай прасторы, і тады хаос ператвараецца ў космас.
«Экспазіцыя выкарыстоўвае інсталяцыйны метад самога аўтара і працягвае яго выхад у прастору. Большасць экспанатаў створана на аснове медыйных артэфактаў, дакументаў і арыгінальных відэапрацаў з архіву мастака, сяброў і калег. У выставу таксама інтэграваныя арыгінальныя працы мастакоў, фатографаў і відэадакументалістаў, якія супрацоўнічалі з Алесем і чыя творчасць канцэптуальна звязаная з яго ідэямі», – чытаем у куратарскім тэксце да выставы.
Візітоўкай экспазіцыі стаў надпіс «Тут быў Пушкін» з 20 рысачкамі, скапіяваны са столі ў камеры СІЗА на Валадарскага былым палітвязнем і фатографам Аляксандрам Васюковічам.
«Стаяць побач з ім і не саромецца»
Куратар праекту Андрэй Дурэйка прызнаецца ў размове з «Белсатам», што быў вельмі ўзрушаны смерцю Алеся Пушкіна і ідэя стварыць такую выставу з'явілася яшчэ год таму, але з розных прычын зладзіць яе не атрымлівалася.
«Я ўвесь гэты год думаў над тым, як увогуле мастак-акцыяніст працягвае далей жыццё. Тым больш такі, як Алесь, які верыў ў тое, што ёсць жыццё пасля жыцця. І таму такі тытул – «Afterlife» («Пасля жыцця»). Я б хацеў, праўда, падаць так: «Afterlife – life»… На жаль, вярнуць да жыцця самога Алеся мы не можам. Але працягваем жыццё ягоных твораў», – кажа Андрэй Дурэйка.
Ён тлумачыць, што хацеў паказаць Пушкіна менавіта як акцыяніста, перформера і мастака, які шчыльна працаваў з медыямі. Як сучаснага мастака. Таму, ствараючы экспазіцыю, абмежаваўся пяццю галоўнымі тэмамі: Дзень Волі, Падарунак прэзідэнту (па назве перформансу Пушкіна з тачкай гною ў 1999 годзе), Беларускі Рэзістанс, Святы і Святы (з націскам на розныя склады у словах) і Супраціў вайне.
Гэтыя пяць тэмаў – групаў мастацкіх аб'ектаў – і ствараюць космас, у які пагружаецца глядач. Візуальны цэнтр гэтай прасторы – відэаінсталяцыя з партрэтамі палітвязняў беларускага мастака Максіма Тымінько, якога куратар выставы называе «піянерам беларускага відэа-арта».
А далей – тое, пра што казала на самым пачатку Яна Шостак – усмешка мастака. У ягоных творах, перформансах, фотаздымках. Алесь Пушкін працягвае нам усміхацца.
Андрэй Дурэйка падкрэслівае, што знарок спалучыў у мастацкай прасторы творы вядомых мастакоў («сцяганосцаў») з творамі тых, пра каго яшчэ мала хто ведае, – «каб пазбегнуць іерархічнасці».
«Хоць хтосьці можа сказаць, што сам Алесь Пушкін – гэта цэнтрысцкая фігура, мастак-эгацэнтрык, які адцягвае ўсю ўвагу на сябе. Але я думаю, што гэта не зусім так, і шмат хто з нас можа стаяць побач з ім і не саромецца, не думаць, што ён ніжэйшы», – кажа куратар выставы.
Дадамо: стаяць і пасміхацца. Насуперак смерці.
У мастацкай прасторы экспануюцца творы Руфіны Базловай, Аляксандра Васюковіча, Андрэя Дурэйкі, Іяланты Кіліян, Янака Коўзеля, Максіма Тымінько, Антося Цялежнікава, Яны Шостак, Рамана Шэлла.
Стваральнікі выставы будуць ладзіць па ёй адмысловыя экскурсіі. Яны адбудуцца ў чацвер 8 жніўня (18:00) і ў суботу 10 жніўня (16:00). З экспазіцыяй можна азнаёміцца да 31 жніўня.
Праект «Ales Pushkin. Afterlife» ладзіўся ў межах праграмы «ArtPower Belarus» Беларускай Рады культуры і Дацкага інстытуту культуры пры фінансавай падтрымцы ЕЗ і праграмы «MOST+», а таксама «Human Constanta», каналу «Белсат», БАП «Да Волі» і Старамейскага дома культуры ў Варшаве.
Зміцер Міраш «Белсат»
