«Дзякуючы Лукашэнку, у Беларусі скончыліся 90-я, а не стане Лукашэнкі, будзе зноў як у 90-я». Падобна, так дзяржаўная прапаганда збіраецца агітаваць за перапрызначэнне Лукашэнкі ў 2025 годзе. «Белсат» распытаў пра гэтыя часы Сяргея Навумчыка, які тады быў дэпутатам і які напісаў шэсць кніг пра 1991–96 гады, па кнізе на год.
Сяргей Навумчык – «дэпутат незалежнасці». У 1990-1996 гадах ён быў дэпутатам Вярхоўнага савету XII склікання. Спачатку то быў Вярхоўны савет БССР, а затым незалежнай Беларусі. Навумчык быў каардынатарам парламенцкай апазіцыі БНФ – фракцыі Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне» ў савеце, дзе бальшыню складалі камуністы. Пра фармаванне беларускай дзяржаўнасці ў пачатку 1990-х Навумчык напісаў шэсць кніг: ад «Дзевяноста першы» да «Дзевяноста шосты». Бясплатна спампаваць гэтыя кнігі можна ў «Бібліятэцы Свабоды».
Раней казалі, «мукі заставалася на тры дні». Цяпер кажуць, на яшчэ менш
Аляксандр Лукашэнка 29 жніўня сабраў адказных за прапаганду і размаўляў з імі пра прэзідэнцкія выбары, запланаваныя на 2025 год: казаў, трэба весці інфармацыйную вайну. Ён яшчэ не абвяшчаў, што зноў выставіць сваю кандыдатуру, але прасіў прапаганду «не валіць на карысць дзейнага прэзідэнта». Імаверна, ён меў на ўвазе сябе, а не Святлану Ціханоўскую, якая на выбарах-2020 перамагла яго ў першым туры (дэталі тут у PDF).
Намеснік кіраўніка ягонай адміністрацыі Уладзімір Перцаў на тым паседжанні расказаў, што ў выбарчай кампаніі-2025 «усё дастаткова проста»: будуць расказваць сваю «праўду». Яна ў тым, што пасля распаду Савецкага Саюзу ў Беларусі было вельмі кепска. Маўляў, маладыя людзі, якія тады не жылі, і не ўяўляюць, як гэта было.
«Нам ёсць чым ганарыцца за перыяд незалежнай Беларусі, за 30 гадоў прэзідэнцтва, за той перыяд, калі была фактычна выбудаваная нашая Беларусь у тым выглядзе, як мы яе можам цяпер назіраць. З той кропкі, калі гэта была разбураная постсавецкая рэспубліка без эканомікі, без грошай, без сродкаў. Нават без збожжа, каб хлеб на наступны дзень спячы», – даводзіў Перцаў.
Гэта нават горш, чым казаў сам Лукашэнка! Перад выбарамі-2020 той распавядаў, што ў нейкі момант у 1990-я «ў нас на трое сутак у Мінску мукі хапала, каб спячы хлеб». А яшчэ, паводле Лукашэнкі, «мы выходзілі з вамі ў лапцях і без штаноў у сярэдзіне 90-х», «не маглі купіць бутэльку нейкага малака».
Пасля гэта неаднаразова абвяргалі знаёмыя з запасамі мукі і эканамічнай сітуацыяй агулам. А эканаміст Сяргей Чалы нават прыгадаў, у які момант пайшлі чуткі пра «тры дні»: на шэсці ў ненавісныя Лукашэнку Курапаты ў 1989 годзе. Ды ладна «мукі на тры дні»: калі браць версію Перцава з адсутнасцю «збожжа на наступны дзень», дык 90-я нават страшнейшыя за тыя ў галаве Лукашэнкі, бліжэйшыя да сталінскага галадамору.
Паводле арганізацыі «BELPOL», выбары ўжо фактычна прызначаныя на 23 лютага 2025 года, а з 17 верасня 2024 года па 24 лютага 2025 года ўлады плануюць праводзіць прапагандысцкі «Марафон адзінства». Ці будзе ўжытая на ім «канцэпцыя Перцава», невядома. Але не выклікае сумневаў, што Лукашэнка яшчэ не раз распавядзе, як ён «уратаваў краіну» ад «ліхіх 90-х».
Чаму ў 90-я было так кепска?
,,«Так кепска, як гаворыць лукашэнкаўская прапаганда, у 90-я не было», – упэўнена адказвае Навумчык.
Ён апісвае, што чытае ў лукашэнкаўскай прапагандзе пра 1990-я: паўсюль бытаваў крымінал, паўсюль людзі бяднелі-галадалі, месяцамі-гадамі не плацілі заробкі, не было чаго есці і апрануць… Такога не было: ужо ў сярэдзіне 1992 года рынак у шырокім сэнсе быў насычаны таварамі. Нават у дзяржаўных ўнівермагах, не кажучы пра прыватныя шапікі, можна было купіць практычна ўсё. Гэта адрознівалася ад асартыменту ў супермаркетах Берліну ці Парыжу, але гэта была ніяк не тая сітуацыя, што ў 1988 ці 1989 гадах.
Вяртаемся да тэмы штаноў. Навумчык са смехам згадвае, як у 1988 годзе ездзіў у Маскву «прабіваць» артыкул у маскоўскай прэсе пра будаўніцтва Віцебскай АЭС (кампанія супраць гэтага ў выніку перамагла). Дык у той камандзіроўцы ездзіў на нейкі рынак каля метро, каб купіць сабе штаны, бо ў Віцебску было зусім немагчыма знайсці нешта прыстойнае, а ў Маскве яшчэ магчыма было знайсці штосьці, што можна было пранасіць некалькі гадоў. І яшчэ ў 1990-м годзе – перадапошнім годзе існавання СССР – былі такія ж праблемы з пустымі прылаўкамі.
Навумчык тлумачыць, што трэба рабіць перыядызацыю 1990-х: адна справа – БССР у 1990-м, другая – Беларусь да прыходу Лукашэнкі ў прэзідэнцкае крэсла, трэцяя – большая частка 1990-х з Лукашэнкам ва ўладзе. Лукашэнкаўскія прапагандысты маюць на ўвазе пад 90-мі перыяд да 1994 года.
У СССР дзяржава кантралявала цэны і аб’ёмы вытворчасці, заробкі і курсы валютаў. У такіх умовах можна было даваць высокія заробкі і не дапускаць інфляцыі. Ды рэгулярна ўтвараўся дэфіцыт пэўных тавараў, а ў канцы існавання Саюзу дэфіцытам стала практычна ўсё. Грошы амаль страцілі значэнне, бо на іх мала што можна было купіць. Калі «адпусцілі» цэны, аказалася, што за тавары няма чым плаціць: грошы, калі зноў набылі значэнне, аказаліся не такімі і вартымі, а працаўнікі савецкай эканомікі – не такімі багатымі.
Навумчык кажа, што ў наступным па абвяшчэнні незалежнасці 1992-м годзе праблемы са штанамі і асартыментам у крамах ужо не было. Была праблема ўжо з грашыма: у старшыні Вярхоўнага савету Станіслава Шушкевіча заробак складаў не больш за 50 долараў на месяц, сам Навумчык як дэпутат на прафесійнай аснове атрымліваў 30 долараў. Ды і цэны на айчынныя тавары ці камунальныя паслугі былі нізкія: галечы, пра якую распавядае Лукашэнка, не было.
Навумчык звяртае ўвагу на тое, што прапагандысты адлічваюць гісторыю беларускай дзяржаўнасці ад 1994-га году, нібы Беларусь не атрымала незалежнасць да таго (і без удзелу Лукашэнкі, які як дэпутат не галасаваў за абвяшчэнне незалежнасці 25 жніўня 1991 года) і нібы не было ані Беларускай Народнай Рэспублікі, ані Вялікага княства Літоўскага.
Што да пачатку 1990-х, Навумчык тлумачыць: Беларусь, як і іншыя савецкія рэспублікі, абвясціла незалежнасць і будавала новыя дзяржаўныя інстытуты, перажывала трансфармацыю эканамічных адносінаў, бо адмаўлялася ад заганнай планавай сістэмы эканомікі. У Беларусі «сацыялістычная» эканоміка шмат у чым была завязаная на савецкі ваенна-прамысловы комплекс.
У Польшчы было горш. А стала лепш
Любыя маштабныя эканамічныя рэформы ў пачатку моцна б’юць па жыццёвым узроўні. Навумчык згадвае Польшчу канца 1980-х: той таксама давялося пераходзіць ад планавай эканомікі ў рынкавую. Расказвае, як на фестываль польскай песні ў 1988 годзе (той, які пазней перарасце ў прарасейскі «Славянскі базар») прыязджалі польскія суперзоркі – і куплялі віцебскія тэлевізары, якія ў купэ цягнікоў везлі прадаваць на радзіму, бо ў Польшчы ў той час былі пустыя прылаўкі. А потым беларусы куплялі на радзіме «хто што мог: лямпачкі, відэльцы-нажы, сякеры нават», везлі ў Польшчу, прадавалі за злотыя, мянялі на долары і везлі на радзіму.
Але ж у Польшчы такая галеча была нядоўга: краіна ўключылася ў рынкавыя рэформы, правяла іх і стабілізавала сітуацыю. Так жа зрабілі і краіны Балтыі. Беларусь жа не да канца адмовілася ад планавай эканомікі, пакінула шмат у чым старое заканадаўства, нерэфармаваныя прадпрыемствы. Вынік бачны шмат у якіх паказніках, але вось адзін з іх.
Графік валавага ўнутранага прадукту на душу насельніцтва паводле парытэту пакупніцкай здольнасці ва ўмоўных «нязменных міжнародных доларах» з 1990 па 2023 год у Беларусі і суседніх краінах. Звесткі Сусветнага банку
Навумчык згадвае, што БНФ у ролі парламенцкай апазіцыі ў першай палове 90-х падрыхтаваў аж пяць эканамічных праграмаў для Беларусі, і гэтыя праграмы прайшлі заходнюю экспертызу. Пад гэтыя праграмы апазіцыя БНФ і ценевы кабінет на чале з Зянонам Пазняком падрыхтавалі пакеты законапраектаў аб розных рэформах: банкаўскай сістэмы, падатковай сістэмы, Зямельнага кодэксу… Усё адрынуў пракамуністычны Вярхоўны савет.
,,«Адсутнасць палітычных дэмакратычных пераўтварэнняў мела вынікам адсутнасць такіх рынкавых рэформаў, якія б дазволілі значна хутчэй прайсці гэты перыяд цяжкасцяў», – перакананы Навумчык.
Лукашэнку ж цяпер выгадна маляваць «галечу 90-х», працягвае Навумчык. Трэба паказаць, што тады быў «поўны раздрай», а прыйшоў Лукашэнка – стала добра. Суразмоўца пагаджаецца з тым, што эканамічная сітуацыя была ў пачатку 90-х цяжкая, але настойвае: Беларусь бы зусім па-іншаму «выплыла» з 90-х, калі былі б праведзеныя прапанаваныя БНФ рэформы. Напрыклад, Беларусь дагэтуль не раздала зямлю сялянам, спазнілася на тры гады з паўнавартаснай нацыянальнай валютай…
Але ж за Лукашэнкам той крызіс скончыўся! І пачаліся наступныя
У першыя пару гадоў прэзідэнтства Лукашэнкі крызіс пачатку 90-х сапраўды скончыўся – ды потым былі крызісы другой паловы 1990-х, крызіс 2011-га, крызіс 2022-га. У тым, што крызіс пачатку 1990-х скончыўся, ніякай заслугі Лукашэнкі няма, перакананы Навумчык.
За Лукашэнкам у 2000-х пачаліся «тлустыя гады», пагаджаецца суразмоўца. Але не таму, што Лукашэнка праводзіў эфектыўныя эканамічныя рэформы, а таму, што па частках прадаваў беларускі суверэнітэт Расеі ў абмен на танныя нафту і газ.
Як прыклад Навумчык згадвае, што ў першыя месяцы на пасадзе прэзідэнта Лукашэнка ўвёў мыты на ўвоз аўтамабіляў з выключэннем для Расеі. Тлумачыць: раз Беларусь не выпускала сваіх легкавікоў, дык мусіла зрабіць мінімальныя мыты на ўвоз якога-небудзь патрыманага «Фольксвагена» ці «Пэжо», але Лукашэнка вырашыў бараніць расейскі аўтапрам. Ці гэта было за хабар, ці то было выгадна атачэнню Лукашэнкі, ці было «жэстам добрай волі» для Расеі, Навумчык не ведае.
Здача суверэнітэту была не толькі эканамічнай – Навумчык падкрэслівае, што пра гэта часта забываюць. Лукашэнка ператвараў Беларусь у расейскі «краснознамённый военный округ». Так, ужо ў 1995 годзе – яшчэ да «саюзнай дзяржавы» – Беларусь падпісала пагадненне аб пралангацыі арэнды Расеі двух вайсковых комплексаў у Вілейцы і ў Клецкім раёне, якія толькі фармальна не былі вайсковымі базамі.
А як жа крымінал? І яго ў 90-я не было?
Лукашэнка нярэдка распавядае, што ў 90-я была не толькі галеча, але і панаванне бандытызму. Кажа, напрыклад, што бандыты «спынялі аўтамабілі ад Смаленска да Берасця, расстрэльвалі людзей, адбіралі ўсё, што везлі гэтыя людзі». Яму, маўляў, давялося патрабаваць ад Міністэрства ўнутраных справаў, каб з гэтым жахам разабраліся.
Што, не было такога? У Расеі было, крымінал абсалютна лютаваў, пагаджаецца Навумчык.
«Беларусь гэтая хваля таксама закранула, але сітуацыя з крыміналам у Беларусі была абсалютна не такой, якой яна была ў Расеі, – тлумачыць Навумчык. – Дзейнічала і гомельская банда, і іншыя, на трасах нейкія такія рэчы адбываліся, безумоўна. Але так, каб крымінал усё раздушыў, не. Гэта шмат у каго ў масавай свядомасці на Беларусь накладаецца сітуацыя ў Расеі».
Ён мае такую тэорыю: людзі глядзелі расейскія тэлеканалы, многія лічылі, што калі дыктар кажа «у нас в стране», дык гэта значыць «у Беларусі». А да 1993 года не па ўсёй Беларусі нават прымаліся беларускія тэлеканалы, а дзе прымаліся, дык першая і другая кнопка на тэлевізары ўсё адно вялі на расейскія каналы.
Можа, дапускае Навумчык, адтуль жа ў масавай свядомасці пайшло, што «у нас в стране» дэмакраты ва ўладзе, а яны нічога не зрабілі. У Беларусі ж дэмакраты былі ў апазіцыі, ды, нягледзячы на гэта, дамагліся, напрыклад, адсялення людзей з забруджаных чарнобыльскай катастрофай земляў. Але ў асноўнай масе, перакананы суразмоўца, палітычная культура беларусаў была нізкая: «А хто такі Пазняк, дэмакрат? Дык вось як дэмакраты кіруюць!»
Узгадваючы пра крымінал, Навумчык вяртаецца да тэмы зямлі сялянам. Замест таго, каб даць зямлю тым, хто на ёй працаваў, і даваць ім крэдыты на рэанімацыю гаспадаркі, крэдыты давалі нядобрасумленным прадпрымальнікам з атачэння старшыні Савету міністраў Вячаслава Кебіча.
Тыя прадпрымальнікі, паводле суразмоўцы, «за канверцікі» бралі па 10–20 млн долараў крэдытаў, куплялі нафту ці каляровыя металы і перапраўлялі гэта на Захад. Ніхто не панёс адказнасці за гэта і за Кебічам, і калі Кебіч «прысягнуў» Лукашэнку – а за Лукашэнкам расквітнела новая хваля карупцыі. Навумчык запэўнівае, што ведае дзясяткі імёнаў тых махляроў і карупцыянераў, ды не хоча іх называць, бо не мае дакументальных доказаў.
А калі хаця б тыя крэдыты давалі не махлярам, а сялянам з зямлёй, дык і Беларусь была б зусім іншая, упэўнены Навумчык.
Алесь Наваборскі belsat.eu
