Мастак-акцыяніст Аляксей Кузьміч, які так і не адкапаў Ван Гога, каб пахаваць сябе, распавядае ў інтэрв'ю «Белсату», чаму сышоў з закрыцця выставы, прысвечанай Алесю Пушкіну, і чаму смерць Пушкіна ў беларускай турме не стала творам мастацтва. «Я злы на яго з-за гэтага!» – прызнаецца Кузьміч.
З Аляксеям Кузьмічом, які пасля адсідкі і галадоўкі ў французскім цэнтры дэпартацыі вымушаны быў з’ехаць на нейкі час у Польшчу, мы размаўляем на тэрасе кавярні ў цэнтры Варшавы. Аўтар акцыі «Рэнесанс» на могілках Auvers-sur-Oise паліць і неадрыўна глядзіць наўпрост у вочы суразмоўцы. Гэтак жа рабіў і Алесь Пушкін, хіба што з яшчэ большай іроніяй.
Напярэдадні, на закрыцці выставы «Afterlife», прысвечанай Пушкіну, Аляксей Кузьміч прызнаўся, што не з'яўляецца яго паслядоўнікам. «Мне не блізкае мастацтва Алеся», – сказаў ён. Пасля гэтага паведаміў, што прыйшоў на сустрэчу з расейкай, якая здымае пра яго фільм і якой хтосьці з беларусаў, проста ў Музеі вольнай Беларусі, «нагадаў пра Марыупаль і прыгразіў разбіть камеру». Дзяўчына пакінула мерапрыемства. «Вось чаму мне не блізкія мастакі, якія займаюцца нацыяналізмам у сваім мастацтве», – паўтарыў Кузьміч і таксама сышоў з фінісажу.
«Першае, што яна сказала: “Як жа я ненавіджу беларусаў!”»
– Хтосьці крыкнуў табе ў спіну, што твой сыход – «дзіцячы ўчынак». Што адкажаш на гэта?
– Насамрэч, я мяркую, «дзіцячы ўчынак» быў у тым, што мадэратар дыскусіі Сяргей Будкін ніяк не адрэагаваў на такую пячорную праяву ксенафобіі і проста працягнуў дыскусію. Не сказаў ні слова з гэтай нагоды. Вось гэта як раз па-дзіцячы. Я ж паступіць па-іншаму не мог. Мяне бацька вучыў, што я не павінен дазваляць, каб у маёй прысутнасці абражалі жанчыну.
На маю думку, дзіцячым учынкам было б, калі б я застаўся там і як ні ў чым не бывала працягнуў бы разважаць пра мастацтва, у той час як мая сяброўка рыдае і кажа, што ёй пагражалі. Нейкая дзічына. Якія ў мяне яшчэ былі варыянты, акрамя як сысці? І што я мог адказаць у гэтым выпадку на пытанне пра Пушкіна, калі ты ў рэчаіснасці бачыш пераход гэтага самага нацыяналізму ў канкрэтны шавінізм і ксенафобію?..
І ведаеце, што першае сказала Насця, актрыса і кінарэжысёрка, калі я прыйшоў яе суцяшаць? Яна сказала: «Як жа я ненавіджу беларусаў». Добра, што ўжо праз пяць хвілін патэлефанаваў Андрэй Дурэйка, адзін з арганізатараў выставы, і мы з ім выдатна пагутарылі – ён прынёс прабачэнні.
«Я беларус, я не адхрышчваюся ад гэтага»
– Мы ўвогуле можам казаць пра цябе як пра беларускага мастака?
– Хутчэй, як пра мастака з Беларусі. Таму што «беларускі мастак» для мяне – гэты той, хто ў сваёй творчасці нясе ідэю нацыі. Я ж намагаюся, прынамсі цяпер, абстрагавацца ад таго, што я беларус. Я жыву ў іншым кантэксце, у іншай палітычнай сістэме. Было б, напэўна, дзіўна разважаць і рэфлексаваць на тэму Беларусі, не будучы там і не адчуваючы працэсаў, якія там адбываюцца. Я разумею, што адарваны ад зямлі. Я зрабіў ужо шэраг выказванняў на гэтую тэму. Той жа «Транзіт» быў пра гэта – пра лімбу, у якой я знаходжуся. Гэтага дастаткова.
Мае наступныя працы будуць у іншых кірунках. І «Рэнесанс», як мне здаецца, калі і звязаны з Беларуссю, то толькі тым, што я там нарадзіўся. Але гэта не значыць, што я не лічу сябе беларусам. Я беларус, і не адхрышчваюся ад гэтага. Я люблю Беларусь. Я вяртаўся туды ў 2023 годзе, атрымаў асалоду ад судакранання з Радзімай, зарадзіўся добранька і гэты зарад панёс далей. Пакуль што мая батарэйка не села.
– Чалавек увесь у белым з рыдлёўкай на могілках – нічога беларускага?..
– Вобраз узяты з кнігі даследчыка чароўнай славянскай казкі Уладзіміра Пропа. У белым, таму што гэта было свята – «мастак вяртаецца ў свет». З іншага боку, белы, паводле Пропа, колер ініцыяцыі, колер смерці. Нашыя продкі часта звярталіся да памерлых. Выфарбоўваліся белай глінай, попелам, каб прайсці ў трыдзявятае царства. Таму мука на твары. Таму ў белым. Каб мёртвыя прапусцілі да духу Ван Гога і каб ён мяне пачуў.
– Пачуў? Што ты наогул адчуваў, пакуль капаў магілу?
,,– Я працягваў капаць, капаў хутка, стаміўся. Меркаваў, канешне, што ў нейкі момант можа з'явіцца паліцыя ці хтосьці з наведвальнікаў мяне спыніць. Капаў магілу і канцэнтраваўся толькі на гэтым. Клікаў Ван Гога і прасіў, каб мастак падняўся, але нічога не адбывалася. Хоць, вядома ж, я не меркаваў, што нехта там раптам вылезе з труны і павітае мяне.
«Мы працавалі з Алесем на кантрапунктах»
– А калі далі б вырыць магілу – лёг бы ў яе сам?
– Так, так. Я так і меркаваў, што раскапаю магілу і сам у яе лягу. Дрэнны мастак павінен памерці, а сапраўдны павінен адрадзіцца. Гэта вобраз. Ці адчуў я Ван Гога? На жаль ці на шчасце, не. У мяне былі перасцярогі, што ён будзе прыходзіць да мяне пасля ў сне, палохаць мяне…
Прынамсі, адзін раз мне снілася магіла Ван Гога. Я апісаў гэта ў турэмным дзённіку, калі сядзеў (Аляксей Кузьміч рыхтуе да выдання кнігу з рабочай назвай «У магіле з Ван Гогам» – рэд.). Магілу капалі нейкія голыя людзі, нейкія алкаголікі з майго далёкага мінулага. Потым яны капалі суседнюю магілу, залазілі ў яе, вылазілі з гэтай дзіры і рагаталі па-сатанінску. А вось Ван Гог мне так і не з'явіўся. Напэўна, яму ўсё роўна, што адбылося. Ён на нейкім іншым узроўні.
– Ты прызнаваўся на фінісажы, што Пушкін звязваўся з табой у 2021 годзе, раіў вярнуцца ў Беларусь і «адседзець тры-чатыры гады». На яго думку, гэта было б эфектыўнай акцыяй. Сам так і зрабіў. Не лічыш, што «легчы ў магілу» вось такім чынам было б больш сумленна? Смерць Алеся Пушкіна некаторыя і ўспрынялі як яго апошні перформанс.
– Я не лічу, што ён зрабіў твор мастацтва. Я злы на яго з-за гэтага! Я б хацеў пабачыць яго апошнюю працу годнай. Але, на жаль, ён даў сябе паюзаць палітычным лічынкам, як мне здаецца. Яго ўспрымаюць цяпер як такога змагара за дэмакратыю і пакутніка. І толькі потым ідзе слова «мастак». А бывае, што і зусім не ідзе. Проста «ахвяра рэжыму» – і ўсё. Думаю, гэта яго пракол. Ён не зрабіў са свайго свядомага зыходу на Галгофу мастацтва, як зрабілі, напрыклад, са сваёй смерці Бас Ян Адэр або Арцюр Краван. Усё ж такі мастак павінен ставіцца вельмі сур'ёзна да такіх рэчаў, як ўласная смерць.
І гэта яго лабавое вяртанне на радзіму – безумоўна, гераічны ўчынак. Але я не здольны на такое. Я не здольны добраахвотна садзіцца ў турму. Я ўцякаю ад турмаў, хоць і гуляю пастаянна з гэтым, хаджу па лязу. Алесь Пушкін не пабег, ён добраахвотна аддаў сябе ў іх лапы. У гэтым нашае адрозненне.
Але ў нас было шмат містычных кропак перасячэння. У 2020 годзе мы былі абодва затрыманыя, амапаўцы нам абодвум намалявалі крыжы на спінах. Мне – Т-вобразнай формы, яму – крыж з чатырох кропак. У 2021 годзе мы абодва трапілі за краты. Ён – у беларускую, я – у французскую, пасля акцыі «Імітацыя» з кактэйлем Молатава. Так, кропкі перасячэння былі. Але мы, хутчэй, працавалі з Алесем на кантрапунктах. Я б не сказаў, што мы падобныя мастакі.
– Ці не паспелі з ім пагутарыць ужывую?
– На жаль, не. Я так і не пазнаёміўся з Алесем. Я вельмі жадаў. Чуў ад яго як добрыя словы ў свой адрас, так і дрэнныя. І мне б вельмі хацелася з ім пагутарыць. Мне б вельмі хацелася з ім паспрачацца і пабіцца. Хацелася б яго ўзяць у абдымкі. Правесці час і паразмаўляць.
«Будаваць з сябе Ісуса – гэта нават для мяне залішне радыкальна»
– Столік на чатырох. Кузьміч, тут Пушкін, там Ван Гог, а хто чацвёрты?
– Ісус Хрыстос (смяецца).
– Ого, на вас не хопіць віна! У пачатку нашай размовы ты распавядаў пра мадоннаў у майстэрні твайго бацькі – Аляксея Кузьміча-старэйшага. Ты даведаўся, што быў прататыпам амаль усіх немаўлятаў на руках Маці Божай, напісаных бацькам. А цяпер спрабуеш пераймаць Хрыста, падымаючы з магіл мёртвых?
– Не ўкладваю гэта ў сэнс сваіх работ. Гэта было б, напэўна, залішне нават для мяне, хоць мяне і называюць эгацэнтрычным нарцысам. Але рабіць з сябе Ісуса – гэта нават для мяне залішне радыкальна.
Мая акцыя 2020 года, у якой я выкарыстаў вобраз Хрыста, – гэта вобраз сітуацыі, якая прымяняецца не толькі да Беларусі, але да ўсяго свету. Гэта вобраз веры ў палітыку, моду і спажыванне. Веры, якая замяніла традыцыйныя рэлігіі. Так, я выкарыстаў вобраз Хрыста, але ў той жа час на сакральным месцы, на распяцці – быў фалас Бабуіна, галоўнага чалавека краіны. І гэта не быў Лукашэнка, гэта быў прэзідэнт, незалежна ад гендару і імя. Прэзідэнт, на якога моліцца паства. Моліцца не чамусьці ўзнёсламу, а на гэты чырвоны бабуінавы х..й – на палітыка, які гарлапаніць, які б'е сябе ў грудзі і дзякуючы гэтаму выйграе. Яны моляцца на архаічныя інстынкты. Вось пра гэта была тая акцыя.
– А ты потым пажартаваў, што ты ху...вы мастак.
– Я не тое каб пажартаваў, я так і лічу. Ды хто я такі ў параўнанні з Ван Гогам? Хто я, як не ху...вы мастак? Хто я, як не недарэчнасць, прамакатка і поўная ху...ня. І мой «Ренесанс» быў пра гэта: ху...вы мастак павінен легчы ў магілу, а сапраўдны павінен адрадзіцца. І хай ён займаецца мастацтвам, таму што мастакі скончыліся. Мярцвяк вяртаецца на п'едэстал, таму што жывыя – мерцвякі і жывымі толькі падаюцца. Я гэта ўбачыў і ў Заходняй Еўропе, і, як многія адзначаюць, я трапіў у кропку гэтай акцыяй. Не пакінуў абыякавым.
«Але я бяру грант і малюю х...і на пяску»
– Было шмат спрэчак. Твае акцыі, напэўна, складана прадаць. На што ты жывеш?
– Я не прадаю мастацтва. Свядома сыходжу ад гэтага. Перыядычна атрымліваю нейкія прапановы на тое, каб прадаць фотаздымкі ці нейкія артэфакты з акцыі, але разумею, што магу пайсці па нахільнай дарожцы і рабіць кан'юнктурнае мастацтва. Але я адкрыты свету, я прымаю ўсе яго выклікі. І грошы прыходзяць самыя сабой з нейкіх розных бакоў. У мяне няма нейкага аднаго віду даходу. Неабходная іх колькасць само сабой неяк прыплывае.
– Напрыклад?
– Нейкія арт-рэзідэнцыі, дзе табе даюць жыллё, даюць грант, грошы.
– Гэта значыць ты бярэш гранты і ўпісваешся ў рэгламенты, супраць якіх так рэзка выступаеш?
–Ды бяру, а што? Даюць – бяры, б'юць – бяжы. Зусім проста. Іншая справа, што ты робіш за гэтыя гранты. Калі нейкае дзярмо, якое называеш мастацтвам, гэта дрэнна. Але я бяру грант і малюю х...і на пяску для «Гётэ-інстытуту».
Ды і прыемна, што ёсць людзі, якія мяне падтрымліваюць матэрыяльна, проста так. Якім блізкае тое, чым я займаюся, і здаецца важным. Нейкія грошы з'яўляюцца. Увогуле я не магу сказаць, што я неяк бамжую або хаджу галодным. Увесь гэты час, з 2020 года, калі я эміграваў, я не трапляў у сітуацыі, калі застаешся зусім без грошай і без жылля. Усё нармалёва, мне хапае. Я жыву сціпла, але не магу сказаць, што бядую.
– Абвешчаны табой збор сродкаў – гэта грошы на тое, каб разлічыцца з адвакатамі, якія выцягнулі цябе з дэпартацыйнага цэнтру ў Францыі?
– Так, цалкам дакладна. Тры адвакаты мяне выцягвалі адтуль, бясконцыя суды. Нейкую частку працы яны зрабілі бескаштоўна, за нейкую працу ім заплаціла дзяржава. Але я разумею, што яны зрабілі вялікую працу. Адна з адвакатаў наогул адмовілася ад грошай і працягвае дапамагаць мне бескаштоўна, але я жадаю і ёй заплаціць, не хачу заставацца залежным. Двум іншым мне трэба заплаціць абавязкова. Такой колькасці грошай у мяне няма. Там адзін суд каштуе 1000 або 1500 еўра, а іх было шэсць ці сем. Таму я абвясціў збор.
– Што наўзамен? Якіх новых акцыяў чакаць людзям, якія табе дапамогуць?
– Я намагаюся рабіць мастацтва як мага радзей. Ведаеш, часам мастак, як шалёны сабака, пазначае кожны кут, праз які прабягае. А мастацтва любіць вытрыманасць і не любіць завіхацца. Таму я раблю свае акцыі рэдка, апошнім часам – раз на год. Доўга рыхтуюся да іх, выношваю ідэю. Трэба пераканацца, што яна не сімулякр, што гэта будзе сумленна. А людзі, якія мяне падтрымліваюць, нічога ніколі не патрабуюць. Яны цэняць, што я не раблю таго, што ад мяне чакаюць іншыя.
6 фактаў пра Аляксея Кузьміча, якія не ўвайшлі ў інтэрв'ю
- Самыя яскравыя ўспаміны з дзяцінства – хрышчэнне («Залаты басейн, і я ў жоўтых майтках») і пахавальныя маршы за акенцам («Ад якіх бацькі спрабавалі мяне засцерагчы»).
- Не любіў школу, хоць да шостага класа быў выдатнікам. «Першым маім шанцаваннем у жыцці было тое, што мяне не аддалі ў “мастачку”...».
- Скончыў менскі філіял Маскоўскага дзяржаўнага інстытуту эканомікі,статыстыкі і інфарматыкі. Па спецыяльнасці не працаваў ні дня.
- Першая акцыя Аляксея Кузьміча называлася «Творец без яЕц» (2019). Лічыць яе няўдалай, таму што акцыя «мала зачапіла прастору».
- Рост Аляксея – 195 см. Да двухтыднёвай галадоўкі ў французскай турме важыў 93 кг. Цяпер – 75. Гэтую форму лічыць аптымальнай для сябе.
- Роднай мовай лічыць расейскую («Калі размаўляю па-беларуску, думаю над перакладам»), хоць у перапісцы з «Белсатам» адказваў па-беларуску.
Зміцер Міраш / Авер belsat.eu
