«Качагар па цеплатрасе за віном хадзіў у Полацк…»
Самая брудная і адна з самых «чырвоных» зонаў Беларусі. Праз яе праходзяць усе, каго найбольш баіцца Лукашэнка. Там сядзелі кандыдат у прэзідэнты Андрэй Саннікаў і анархіст Ігар Аліневіч. Цяпер сядзяць Віктар Бабарыка і журналісты Ігар Лосік і Андрэй Кузнечык. Чаму важных для рэжыму палітвязняў этапуюць менавіта ў Наваполацк?
Цяпер – № 1. Але ў час Андрэя Саннікава (2011) калонія значылася пад № 10. Называлі яе проста дзясяткай. Прыблізна ў 2014-м зону расфармавалі і аддалі на патрэбы ЛТП № 8. Але ў 2017 годзе «ў мэтах аптымізацыі структуры крымінальна-выканаўчай сістэмы МУС» установе вярнулі статус папраўчай калоніі. На 20 кастрычніка 2022 года ў ёй адбывалі пакаранні больш за 60 палітычных зняволеных.
«Таму што туды кідаюць на хваробу і на смерць», – кажа «Белсату» адзін з вязняў былой наваполацкай дзясяткі Васіль (мужчына папрасіў змяніць імя, бо застаецца на тэрыторыі Беларусі).
Прысуджаны яму тэрмін Васіль адбываў у Наваполацку ў 2010–2012 гадах не ў палітычнай справе. Але сцвярджае, што з колішнімі палітвязнямі – былым кандыдатам у прэзідэнты Андрэем Саннікавым і анархістам Ігарам Аліневічам (у 2011-м асуджаны на 8 гадоў калоніі, у 2021-м яму прысудзілі 20 гадоў, утрымліваецца ў жодзінскай турме) спалі ў каранціне на суседніх ложках. Васіль кажа, што ўмовы і спецкантынгент, які цяпер абслугоўвае калонію, засталіся тыя ж самыя, а сама зона размяшчаецца «ў былых бараках і на тых жа плошчах» – «так што толькі лічбы змянілі».
,,«Рота аховы, ну, гэтыя вертухаі, якія сядзяць на вышках, і адміністрацыя – у іх жа там жытло засталося, бо там цэлы гарадок для мянтоў зрабілі. Таму якія там былі традыцыі і склад, такія яны і цяпер. З гэтага зыходжу», – кажа былы вязень наваполацкай калоніі.
Але што да «традыцыяў», ён робіць агаворку: на пачатку 2010-х гадоў зона была «чорная» і жыла паводле «вараўскіх законаў». «Сматрашчы», хоць амаль не выходзіў з ШІЗА (пазней ён быў там і забіты), але рэальна кіраваў калоніяй.
«Зэкі як бы ўзялі ўладу над адміністрацыяй, мы там галадоўкі абвяшчалі, правы свае даказвалі. І яны вымушаныя былі ісці насустрач, бо стасункі былі даволі напружаныя. Менавіта таму тую калонію № 10 і разагналі, каб зрабіць з яе ЛТП», – расказвае Васіль.
Цяпер былы зняволены дзясяткі выказвае ўпэўненасць, што там «кіруюць мянты» («чорных» зонаў не засталося ў Беларусі – адны «чырвоныя»): «У Наваполацку, калі туды завезлі алкаголікаў, традыцыі «чорнай» зоны былі парушаныя. І цяпер там, натуральна, кіруюць мянты. «Па беспрадзеле», як гаворыцца».
«Наколькі ведаю, цяпер там вельмі распаўсюджаная «падстава»: напрыклад, могуць спецыяльна чалавека паслаць у штаб без суправаджэння, а каля штабу яго сустракае супрацоўнік і выстаўляе яму самавольнае адлучэнне з атраду. І пайшло: абмежаванне атаваркі, ШІЗА, ПКТ – па набітай траекторыі», – гаворыць Васіль.
Слава ў наваполацкай ПК № 1 сапраўды благая. Толькі на пачатку 2021 года стала вядома пра некалькі смерцяў асуджаных – 25-гадовага Андрэя Дубіка і 27-гадовага Аляксея Жука. У тым жа годзе былы вязень ПК-1 паведамляў пра выпадкі катаванняў у ШІЗА і ПКТ, якія ўжываў у дачыненні зняволеных асабіста начальнік калоніі падпалкоўнік Андрэй Пальчык, які кіруе ўстановаю з 2017 года. Праз жорсткае стаўленне зняволеныя ўскрываюцца заточкамі, а на зоне пануюць шантаж, вымагальніцтва і пагрозы.
Пацвярджае гэта і былы палітычны зняволены Арцём Хвашчэўскі, асуджаны ў 2021 годзе на 1 год калоніі паводле ч. 2 арт. 342 КК («Групавыя дзеянні, якія груба парушаюць грамадскі парадак»). Рэшту тэрміну – тры месяцы – ён адбываў у Наваполацку (цяпер на волі і ў небяспецы).
«Сапраўды, рэжым там вельмі строгі. Хоць, з расповедаў асуджаных, якія адбываюць там прысуд з 2017 года, раней была наагул поўная «жэсць». Калі калонію толькі адкрывалі, туды звезлі зэкаў з розных іншых калоніяў, і яны спрабавалі ўсталяваць свой рэжым. Але ў выніку іх зламалі, і было вельмі жорстка: збіванні, ШІЗА і г. д.», – кажа Арцём Хвашчэўскі.
Паводле яго, у 2021-м гэтая жорсткасць была скіраваная найперш на «палітычных». Трапіць у штрафны ізалятар (ШІЗА) было надзвычай проста. Калі нават «паводле рэжыму» робіш усё ідэальна, то складуць рапарт за тое, што нібыта «не павітаўся з начальнікам». Даводзіць адваротнае – не мае сэнсу.
«Там няма ніякіх правоў у цябе. Бачыў, як па наводцы на «палітычных» пісалі рапарты, быццам «спалі на прамзоне». Такога не аспрэчыш, бо ніхто цябе не будзе слухаць. Калі даецца загад пасадзіць у ШІЗА – цябе пасадзяць, і вельмі лёгка», – распавядае былы палітвязень.
У перыяд, калі Арцём быў у ПК-1 (лета 2021 года), прысуджаныя тэрміны там адбывалі каля 25 палітвязняў – у кожным атрадзе 3–4 «палітычных». Камунікаваць паміж сабою можна было хіба на прамзоне.
«Віктара Бабарыку я бачыў. Яго прывезлі перад маім выхадам, ён ужо выходзіў тады на прамзону. Але размаўляць з ім было катэгарычна забаронена – адразу ШІЗА. Проста ў дзень майго вызвалення аднаго палітвязня якраз за гэта кінулі ў ізалятар», – распавядае былы палітвязень (Ігара Лосіка і Андрэя Кузнечыка на той момант у калоніі яшчэ не было).
Факт, што ў ШІЗА можна было трапіць нават за адно слова, адрасаванае Віктару Бабарыку, пацвярджае яшчэ адзін былы вязень ПК-1 (сядзеў там у 2018–2021 гадах). Кажа, што ў ШІЗА лепш было не супраціўляцца і маўчаць, інакш – накідвалі содні да бясконцасці. Катуюць там «расцяжкамі», на якіх змушаюць стаяць гадзінамі. Не зважаюць на век і стан здароўя зняволенага.
«Назіраў жахлівую карціну, як у ШІЗА трымалі 60-гадовага дзядулю. Ён быў увесь у сіняках ад пабояў, і трымалі яго там датуль, пакуль не сышлі сляды збівання. Вельмі яго было шкада», – прызнаецца былы асуджаны.
Паводле інфармацыі праваабарончай ініцыятывы Dissidentby, на 20 кастрычніка ў наваполацкай калоніі трымалі 64 палітвязняў.
Жорсткасць наваполацкай калоніі абумоўленая не толькі нялюдскім стаўленнем адміністрацыі да асуджаных, але і самой атмасферай – экалагічным станам. Не толькі адна з самых «чырвоных», але і самая брудная калонія ў Беларусі. Размяшчаецца яна на вуліцы Тэхнічнай, 8 у прамысловым раёне Наваполацку, з усіх бакоў аточаная трубамі і звалкамі буйных хімічных прадпрыемстваў – «Нафтану» і «Паліміру».
Выглядае ўсё ў гэтым кантэксце як «камбінат перапрацоўвання чалавечнасці» (цытуем былога вязня Васіля). «Не, папраўлю: чалавечыны», – кажа Васіль.
«Я з сваіх адчуванняў скажу: доўга выседзець там немагчыма! Нават самі міліцыянты енчаць. Я здзіўляўся, як там выжывае мясцовае насельніцтва, таму што – ну, вобразна кажучы, увечары кладзешся спаць – нібыта нармальна, а ранкам прачынаешся – і па дошцы прайсці роўна не можаш.
,,Мазгі навыварат, вочы ў розныя бакі. Спачатку не разумеў, што адбываецца, бо я ж ніколі не піў, не курыў і не калоўся. Мазгі – свежыя. А потым пачаў прыглядацца да трубаў і зразумеў», – расказвае былы зняволены наваполацкай калоніі Васіль.
Ён доўга тлумачыць пра клапаны на «Нафтане», праз якія скідваюць ціск у рэзервуарах. Пар падымаецца ў неба і фармуе аблокі над Наваполацкам. А цяжкія фракцыі сцелюцца па зямлі і ідуць на зону. Гэтым і дыхаюць вязні ПК-1. Праз гэта – туберкулёз, сілікозы ды іншая немач.
«І вось таму пасылаюць туды смяротнікаў з сур’ёзнымі ці невылечнымі хваробамі. Ну і – не да пратэстаў, і не да палітыкі: пачынаеш змагацца за жыццё», – кажа Васіль.
Васіль сцвярджае, што дзесяць гадоў таму жорсткія ўмовы былі і на «промцы», дзе працаваць узімку можна было толькі седзячы на батарэі.
,,«Выжыць можна было толькі ў тым выпадку, калі нагрэеш кіпяцільнікам ваду, нальеш яе ў бутэльку пластыкавую і пакладзеш пад целагрэйку. Гадзіну выжывеш, а потым зубы пачынаюць стукаць», – расказаў Васіль.
Як кажа нядаўні палітвязень Арцём Хвашчэўскі, «пытанні да якасці паветра» ў наваполацкай калоніі нікуды за дзесяць гадоў не зніклі. Як і «Нафтан» з «Палімірам» праз дарогу. Дыхаць няма чым.
«У дадатак пры мне там быў 4-ты атрад, куды адпраўлялі ў асноўным асуджаных паводле 328 («антынаркатычны» артыкул. – Рэд.). Дык вось іх прымушалі рабіць так званы «грыль». У бочцы распальвалі агонь і кідалі ў яе розную дрэнь – пластык, правады і г. д. На прамзоне пры гэтым – невыносны смурод. Калі ты троху далей, то яшчэ можна вытрымаць. А вось той, хто «загадвае» «грылем», – тых як на забой туды накіроўваюць. «Палітычных» таксама на «грыль» адпраўлялі», – дзеліцца ўспамінамі Арцём Хвашчэўскі.
Арцём распавядае, што асноўны від дзейнасці на прамзоне калоніі – дрэваапрацоўка. Там і працаваў, падмятаў пілавінне. Але кажа, што замоваў летам 2021-га было мала, і зняволеным даводзілася імітаваць нейкую дзейнасць. Зіму ў цэху дрэваапрацоўкі Арцём ужо не застаў. Між тым, былы вязень Васіль згадвае, што пры поўнай загрузцы працаваць у цэху было цяжка.
«І пыл пасля распілоўвання дрэва трапляў у лёгкія – адкашляцца за ноч не паспяваеш», – успамінае Васіль.
Што да якасці харчавання, экс-палітвязень Арцём Хвашчэўскі кажа, што «ежа была нармальная»: «Можна было есці, і порцыя, як на мяне, дык дастатковая. Калі не наядаешся – проста больш хлеба ясі».
Як бываламу зняволенаму (Васіль пасля адбыцця тэрміну ў Наваполацку быў асуджаны паўторна і прайшоў яшчэ праз некалькі калоніяў), задаём Васілю традыцыйнае і «сакральнае» пытанне: «Ці можна ўцячы з наваполацкай калоніі?»
,,«Ведаеш, на «промцы» быў калодзеж, дык па цеплатрасе качагар хадзіў у Полацк па віно. Затарваўся і прыходзіў назад. Ці праўда? [Смяецца.] Ну, як табе сказаць, я з ім разам не хадзіў, бо не піў, але схільны верыць, што такое было. Таму што адміністрацыя праз некаторы час заліла гэты калодзеж бетонам», – расказвае Васіль.
І заўважае, што ўцякаць з калоніі ў Наваполацку дзесяць гадоў таму не было ніякага сэнсу: «А куды ты пабяжыш? Забег у магазін, наеўся і здаўся? Усё задавальненне. А калі не ў краму – то павяжуць на першым вакзале…» Але дапускае, што цяпер магло нешта змяніцца.
Па перыметры наваполацкая калонія ахоўваецца аўтаматчыкамі на вышках. Звычайна ў беларускіх калоніях вышкі размяшчаюцца ў адлегласці 50 метраў адна ад другой. Такім чынам, «каб вертухаі трымалі зрокавы кантроль паміж сабой», кажа Васіль. Абавязковыя вышкі – на рагах і каля брамаў. У сярэдзіне 2021 года ў наваполацкай калоніі трымалі больш за 900 чалавек у васьмі атрадах. Сярод іх – асуджаныя за эканамічныя злачынствы, незаконнае абарачэнне наркотыкаў, за крадзяжы і забойствы. Цяпер там каля 6 % зняволеных – гэта «палітычныя». Пра калонію расказваў у сваёй кнізе «Сем месяцаў у беларускай турме» былы палітвязень і журналіст Алесь Кіркевіч.
Зміцер Міраш belsat.eu
