У аснове – гісторыя журналісткі «Белсату» Кацярыны Андрэевай і яе мужа Ігара Ільяша
Беларуская рэжысёрка Мара Тамковіч здымае ў Варшаве поўнаметражны мастацкі фільм пра каханне, мацнейшае за турэмныя муры і разлуку. Натхненнем для аўтаркі стала гісторыя кахання журналісткі «Белсату» Кацярыны Андрэевай і яе мужа Ігара Ільяша. У працоўнай назве – другі тэрмін, прысуджаны Кацярыне Андрэевай у ліпені 2022 года: «8 гадоў і 3 месяцы». Але назва будзе іншай. Пабывалі на здымачнай пляцоўцы фільму.
«Цішыня! Камера пайшла. Тры, два, адзін – пачалі…» – прамаўляе ў рацыю чалавек у чырвонай шапачцы.
Заміраем у вітальні, удаючы з сябе прывідаў. Славамір, які хвіліну таму завёў нас у кватэру, дзе здымаецца фільм, папярэджвае шэптам: «Графік такі шчыльны, што наўрад ці зможаце паразмаўляць з рэжысёркаю ці акторамі». Славамір – мастацкі кіраўнік, ён ведае. Ківаем галавой і назіраем (да рэжысёркі стужкі Мары Тамковіч і актораў мы ўсё ж прарвёмся, крыху пазней).
У гасцёўні завісаюць мікрафоны. Змаўкае рацыя. Чарговы дубль сёмай сцэны. Менская журналістка Лена (Аляксандра Вайцэховіч) і яе муж Ілля (Валянцін Навапольскі) перад ноўтбукам у сваёй кватэры. Восень 2020-га.
«Працуем на дзве групы. Адно месца – вядома: Плошча пераменаў… Другая група павінна быць мабільнай, пачне з Пушкінскай, там стабільна двіж штонядзелю», – гучыць з дынамікаў ноўту голас рэдактара Лены.
Яна просіцца ў мабільную групу. Муж мякка пярэчыць. Рэдактар – таксама («Мы не можам сабе дазволіць, каб ты зноў выпала»). У «мабільную» пойдзе іншая рэпарцёрка. А Лена – будзе «стрыміць» з Плошчы пераменаў. Кароткая і лёсавызначальная сцэна. У руках Лены – кубачак кавы…
«О’кей, стоп! – чуецца голас рэжысёркі. – А цяпер – яшчэ раз».
Кватэра ў варшаўскіх Кабатах усімі сваімі кутамі, невысокай столлю і дываном у гасцёўні спрабуе прыпадобніцца да менскай. Паліца з кнігамі на ўсю сцяну, чырвоныя фатэлі, на стале – шахматная дошка з расстаўленымі фігурамі (першы ход яшчэ не зроблены). На тумбачцы ля ўваходу стосік кніг: «Вытлумачэнне руінаў» Ігара Бабкова, «Турэмны альбом» Алеся Пушкіна, «Філасофскі слоўнік»…
«Мара, Мара, нам бы хоць тры хвілінкі», – карыстаюся аказіяй, бо аўтарка фільму вынырвае з рэжысёрскага пакою і незнарок чапляе мяне плячом. У адказ – усмешка, паўза і – згода. Размаўляем на прасторным гаўбцы (зусім не менскім) у экстраным тэмпе.
«Гэтая гісторыя натхнёная сапраўднымі людзьмі і сапраўднымі падзеямі, але гэта мастацкі фільм, а не дакументальнае кіно ці рэпартаж. Рэальныя падзеі перапрацаваныя так, каб будаваць драматургічную лінію ў фільме. Канкрэтныя сцэны і канкрэтныя дыялогі – прыдуманыя», – тлумачыць рэжысёрка фільму Мара Тамковіч.
Прызнаецца, што сапраўды поўнаметражная стужка «8 гадоў і тры месяцы» ў нейкім сэнсе вырасла з кароткаметражкі ««У жывым эфіры» («Na żywo»), прэзентаванай у Варшаве ў лістападзе 2022 года на кінафестывалі «Bulbamovie». У новым фільме сцэна затрымання журналісткі ў кватэры на Плошчы пераменаў таксама адыгрывае важную ролю (сцэну ўжо знялі ў красавіку).
,,«Але гэта будзе іншы фільм. Сцэна стрыму і затрымання змянілася, драматургічныя акцэнты расстаўленыя па-іншаму. У «Na żywo» мы канцэнтраваліся на тых выбарах, якія робяць дзяўчыны падчас працы, а ў поўнаметражнай версіі – засяроджваем увагу на эмоцыях, якія зʼяўляюцца праз тое, што ты сядзіш у кватэры, у якую ломяцца амонаўцы – і ты не можаш нікуды падзецца…» – гаворыць Мара Тамковіч.
Даведваемся ад Мары, што шахматы, якія чамусьці адразу кінуліся нам у вочы, выступаюць у фільме ўсяго толькі «як спосаб на бяссонне» для галоўных герояў («Спачатку – на бяссонне, а потым – глядзіце кіно», – хітра пасміхаецца нашая суразмоўца).
«Каханне як партыя ў шахматы, дзе трэба…» – спрабуем задаць пытанне аўтарцы.
«У гэтым выданні каханне – гэта хутчэй скок з парашутам у тандэме», – адказвае.
Са словаў Мары Тамковіч, наперадзе яшчэ 10 дзён здымак (здымачную пляцоўку мы наведалі 16 траўня). Праект на 90 % прафінансаваны Польскім Інстытутам кінамастацтва (900 тыс злотых) з праграмы так званых хуткіх дэбютаў. 10 % бюджэту ўкладае прадзюсар стужкі – кампанія Media Corporation на чале з Катажынай Оцёшыньскай.
«Ведаеце, 1 млн злотых – гэта хіба адна шостая стандартнага бюджэту для поўнаметражнага фільму. Але я ўзрушаная, колькі людзей захацелі паўдзельнічаць у гэтым праекце бясплатна», – кажа Мара Тамковіч.
Рэжысёрка запэўнівае таксама, што назва стужкі «8 гадоў і тры месяцы» будзе абавязкова змененая («Гэта праклён працоўных назваў, бо трэба было вельмі хутка неяк назваць, каб атрымаць фінансаванне»). Нагадаем, менавіта столькі – 8 гадоў і 3 месяцы – прысудзілі ў ліпені 2022 года журналістцы «Белсату» Кацярыне Андрэевай. Да гэтага суду яна ўжо адбывала ў калоніі двухгадовы тэрмін паводле першага судовага выраку.
Дарэчы, у новай стужцы будуць сцэны з судовых паседжанняў над журналісткай (яны яшчэ не знятыя), а таксама – з пакою для спатканняў у калоніі ды з пляцоўкі на Акрэсціна. Прычым у Варшаве знайшоўся выдатны «двайнік» менскага Акрэсціна – былы закрыты прытулак для няпоўнагадовых у падваршаўскім раёне Океньте.
«Там дык проста не адрозніш. І ў мяне было адчуванне, што я знаходжуся ў Беларусі», – прызнаецца акторка Аляксандра Вайцэховіч, якая выконвае галоўную ролю журналісткі Алены ў фільме.
Сама Аляксандра зʼехала з Беларусі ў 2020 годзе. Цяпер трымае ў польскім Уроцлаве кінашколу. Ролю журналісткі, якую затрымліваюць падчас стрыму, грала і ў кароткаметражцы «У жывым эфіры». Паспелі паразмаўляць з Аляксандрай, пакуль яе грыміруюць.
«Не, далося не лягчэй, чым у першы раз. Таму што тэма лягчэйшай не стала. І таму – няпроста. Калі здымалі кароткаметражку, цяжка было стрымліваць эмоцыі, бо было ўсё так горача і гралі па балючаму. Цяпер – троху па-іншаму, але не менш балюча. Цяпер крыху больш разумееш учынкі герояў», – дзеліцца Аляксандра.
Акторка падкрэслівае, што ўдзел у новым праекце Мары Тамковіч быў для яе вельмі важны.
«Бо Каця дагэтуль у няволі. І ты разумееш сэнс, дзеля чаго гэта ўсё робіш. Я сама ўдзельнічала ў падзеях 2020 года і бачыла ўсё на свае вочы. Як чалавек, які зараз знаходзіцца не ў Беларусі, я адчуваю, што мушу нешта рабіць. І як акторка – раблю ўсё, што магу», – гаворыць Аляксандра Вайцэховіч.
Падчас пробы наступнай сцэны, калі Лена паказвае мужу ролік з затрыманнем Рамана Бандарэнкі (у фільме сцэна будзе папярэднічаць размове з рэдактарам), з вачэй Аляксандры Вайцэховіч пацякуць слёзы. Падалося – зусім не кіношныя.
«Калі пасля гэтага нічога не зменіцца, буду гаварыць з рэдакцыяй, пагляджу, што яны прапануюць мне ў Варшаве», – прамаўляе ў кадры Лена. Яе муж Ілля з пяшчотай прытуляе яе да сваіх грудзей.
Сцэна паўтараецца дубль за дублем. Папраўляецца палажэнне лямпы, якая трапляе ў кадр за спінай гераіні, ноўтбук на яе каленях. Дадаюцца паўзы ў фразах. У жыцці, на жаль, нічога ўжо не паправіш. Нават паўзу…
«Уцёкі – гэта таксама свайго кшталту барацьба ці не? Ці толькі застаўшыся там і захаваўшы свой гонар і свой стрыжань, ты можаш неяк супрацьстаяць гэтаму? Кожны шукае свой спосаб барацьбы…» – разважае над балючымі пытаннямі, якія ставяць перад сабой галоўныя героі стужкі, актор Валянцін Навапольскі (Ілья).
На здымачнай пляцоўцы да яго звяртаюцца па-простаму: «Валя». Палякі размаўляюць з ім па-ангельску, беларусы пераходзяць на расейскую. Сам сябе ён называе літоўскім расейцам. Нарадзіўся ў Вільні, працуе ў віленскім Старым тэатры (зусім нядаўна – Рускі драмтэатр Літвы), здымаецца ў кіно. Прызнаецца, што з Беларуссю яго нічога не звязвае, апроч хіба колішніх паездак на гастролі. З Марай Тамковіч пазнаёміўся некалькі гадоў таму на кінафестывалі ў Кошыцы, а потым атрымаў ад яе запрашэнне на кастынг у Варшаву.
Свой удзел у праекце актор таксама лічыць спосабам барацьбы «з рэчамі, якім не месца ў гэтым свеце». Але кажа, што перад тым, як далучыцца да каманды, паразвязваў некаторыя маральныя дылемы.
«Людзі насамрэч сядзяць у турмах, а ты пра гэта здымаеш кіно. Маеш на гэта права ці не?.. Вельмі складанае пытанне. Я размаўляў з беларусамі, запытваўся ў іх пра гэта і розныя чуў меркаванні. Але ў цэлым вырашылі так: лепш казаць, чым не казаць нічога. У гэтым знайшлі сэнс», – расказаў Валянцін Навапольскі.
На нашае не вельмі зграбнае пытанне пра ўнутраны драматызм ягонага героя ледзь не выбухае.
«Ну які драматызм?.. Чалавека, якога вы кахаеце, ні за што саджаюць у турму. Як з гэтым жыць? Што ты можаш зрабіць? А нічога не можаш зрабіць! А вы мне пра драматызм. Тут не драматызм ужо – а трагедыя амаль. І пры гэтым… жыццё працягваецца. Заўсёды ўсё ідзе далей, і ты цешышся, што гэта здарылася не з табой, а калі здарылася, то – выпаўзай як можаш. Але гэта страшная рэч, праўда?..» – задае рытарычнае пытанне актор.
«Увага, камера!. Тры, два, адзін…» – гучыць з гасцёўні. Чырвоныя крэслы і шахматы на стале. «Турэмны альбом» Алеся Пушкіна на тумбачцы.
Паводле рэгламенту фінансавання, фільм з працоўнай назвай «8 гадоў і 3 месяцы» мусіць быць паказаны на Фестывалі польскага кіно ў Гдыні ў верасні 2024 года. Але, па словах рэжысёркі і сцэнарысткі фільму Мары Тамковіч, прэмʼера стужкі можа адбыцца раней. У фільме задзейнічаныя ўжо знаёмыя па стужцы «У жывым эфіры» беларускія акторы Паліна Чабатарова, Андрэй Новік ды іншыя. Аператар карціны – Кшыштаф Трэля.
Журналістка «Белсату» Кацярына Андрэева знаходзіцца за кратамі ў Беларусі больш за 900 дзён. На 18 траўня ў лукашэнкаўскіх турмах застаюцца зняволенымі 33 журналісты.
Зміцер Міраш belsat.eu
