Як змяніліся погляды ўладаў на бяспеку за апошнія 13 гадоў?
На Нацыянальным прававым інтэрнэт-партале апублікаваны праект новай Канцэпцыі нацыянальнай бяспекі (КНБ) Беларусі, якая была ўхваленая Аляксандрам Лукашэнкам у пачатку сакавіка. Канчаткова КНБ мусіць зацвердзіць Усебеларускі народны сход. Мінулая канцэпцыя прымалася ў 2010 годзе, потым у дакумент уносіліся папраўкі ў 2011-м і 2014-м. Belsat.eu паглядзеў, як змяніліся погляды ўладаў на бяспеку за апошнія 13 гадоў.
Стратэгічныя нацыянальныя інтарэсы ў 2010-м і 2023-м сфармуляваны аднолькава: гэта незалежнасць, суверэнітэт, тэрытарыяльная цэласнасць і «непахіснасць канстытуцыйнага ладу». А вось сярод асноўных нацыянальных інтарэсаў у палітычнай сферы з’явіўся новы пункт: забеспячэнне электаральнага суверэнітэту. Пад гэтым разумеецца «права дзяржавы самастойна і незалежна арганізоўваць і праводзіць выбары» і не дапускаць «умяшання ў выбарчы працэс». Імаверна, гэта будзе азначаць яшчэ больш жорсткі кантроль спецслужбаў за электаральным працэсам і дэманстратыўнае ігнараванне міжнародных стандартаў выбараў.
,,Акрамя «электаральнага суверэнітэту» у КНБ унеслі паняцце «біялагічнай бяспекі» – гэтая навацыя ўключаная ў дакумент з улікам пандэміі каронавіруса і фэйкаў пра амерыканскія біялабараторыі ва Украіне.
Яшчэ больш цікава, што прыбралі з КНБ. У прыватнасці, «забеспячэнне абароны правоў суайчыннікаў» і «эфектыўнае супрацьдзеянне карупцыі» цяпер не ўваходзіць у пералік нацыянальных інтарэсаў. Таксама страціла актуальнасць «пазіцыяванне Рэспублікі Беларусь за мяжой у якасці дэмакратычнай прававой дзяржавы, адказнага і прадказальнага партнёра, донара міжнароднай і рэгіянальнай бяспекі». Змена вельмі характэрная: у 2010-м годзе для Лукашэнкі яшчэ меў значэнне імідж краіны на міжнароднай арэне, а ў 2023-м уладам, імаверна, ужо не важна, што пра іх думаюць у свеце.
У 2010-м у нацыянальных інтарэсах Беларусі была «шматбаковая і шматвектарная дыпламатыя». Цяпер – «паглыбленне еўразійскай інтэграцыі». То бок усходні вектар развіцця будзе замацаваны ў якасці безальтэрнатыўнага. Больш за тое, у раздзеле 6 пагрозай нацыянальнай бяспекі называецца «аслабленне дынамікі інтэграцыйных працэсаў» на еўразійскай прасторы. Сцвярджэнне, што Беларусь «не адносіцца ні да аднаго з сусветных цэнтраў сілы» таксама прыбралі.
У інфармацыйнай сферы ў праекце 2023 года кідаецца ў вочы ўхіл у бок узмацнення прапаганды і барацьбы з незалежнымі крыніцамі інфармацыі. У канцэпцыю збіраюцца ўключыць «захаванне нацыянальнай ідэнтычнасці і памяці пра гераічнае мінулае», а таксама «абарону грамадства ад дэструктыўнага інфармацыйнага ўздзеяння» і «далейшае развіццё бяспечнага інфармацыйнага асяроддзя». Усё гэта ў КНБ наўпрост звязалі з пагрозай змены ўлады.
,,«Вядзецца актыўная барацьба за масавую свядомасць для рэалізацыі тэхналогіяў каляровых рэвалюцыяў», – гаворыцца ў дакуменце.
Цікава, як за 13 гадоў змяніліся ацэнкі стану нацыянальнай бяспекі і характарыстыкі палітычнай мадэлі. У 2010-м у дакуменце гаварылася, што палітычная мадэль у Беларусі заснаваная на прынцыпах дэмакратыі, а цяпер гэтае слова прыбралі і замянілі яго на «народаўладдзе». У 2010-м улады дэкларавалі барацьбу з крыміналам. У 2023-м для нацыянальных інтарэсаў гэта ўжо неактуальна: цяпер улады змагаюцца «з праявамі дэструктыўнай актыўнасці» (устойлівы эўфемізм для пратэстаў і іншадумства).
Як змяніліся пагрозы для нацыянальная бяспекі? Першыя пункты засталіся без зменаў: замах на незалежнасць, суверэнітэт і канстытуцыйны лад, а таксама «навязванне Беларусі палітычнага курсу, які не адпавядае нацыянальным інтарэсам» і «ўмяшанне звонку ва ўнутрапалітычныя працэсы». Але далей можна знайсці шмат адрозненняў.
Цяпер пагрозай нацыянальнай бяспекі будуць лічыцца дзеянні, «накіраваныя на дыскрэдытацыю або зрыў электаральных кампаніяў», а таксама «непаважлівае стаўленне да дзяржаўных сімвалаў, выкарыстанне экстрэмісцкай сімволікі і атрыбутыкі». Дарэчы, замах на дзяржаўныя сімвалы Рэспублікі Беларусь лічыцца адначасова і ўнутранай, і вонкавай пагрозай.
У новай версіі КНБ гаворка вядзецца пра «праявы экстрэмізму ў любых яго формах» («экстрэмізм» – таксама эўфемізм для пратэставай дзейнасці і іншадумства), а таксама «ўзнікненне масавых і іншых беспарадкаў». Пра «экстрэмізм» і «беспарадкі», вядома, была згадка і ў 2010-м, але цяперашнія фармулёўкі пакідаюць больш шырокую прастору для інтэрпрэтацыі.
Аднак змены звязаныя не толькі з пашырэннем палітычна матываваных рэпрэсіўных практыкаў. Напрыклад, у дэмаграфічнай сферы крыніцай выклікаў для нацыянальнай бяспекі цяпер будзе лічыцца «павелічэнне ўзросту ўступлення ў першы шлюб», чаго раней не было.
Унутраныя выклікі ў вайсковай сферы 13 гадоў таму былі сфармуляваныя вельмі сціпла: гаворка ішла толькі пра зніжэнне патрыятызму і магчымасцяў Узброеных сілаў. Цяпер да гэтага дадалася «тэрарыстычная дзейнасць», накіраваная на правакаванне ўнутранага ўзброенага канфлікту, а таксама распаўсюд у грамадстве «ідэяў грамадзянскага супрацьстаяння, якія вядуць да ўзброенага мяцяжу».
Спіс вонкавых пагрозаў з 2010 года значна пашырыўся. Раней ён уключаў у сябе толькі выкарыстанне ваеннай сілы іншымі дзяржавамі, распаўсюд зброі масавага знішчэнне і пашырэнне вайскова-палітычных саюзаў. Цяпер пагрозамі будуць лічыцца «ўзброеныя правакацыі», стварэнне за мяжой «недзяржаўных узброеных фармаванняў» і фінансаванне падрыхтоўкі да выкарыстання ваеннай сілы супраць Беларусі (пункт яўна навеяны самім фактам існавання палка Кастуся Каліноўскага).
Таксама ў дакуменце гаворка ідзе пра «прытрымліванне асобных дзяржаваў у неанацысцкім ідэалагічным фарватары». З улікам таго, што рэжым Лукашэнкі пастаянна беспадстаўна абвінавачвае сваіх праціўнікаў у «неанацызме», такая размытая фармулёўка («ідэалагічны фарватар») дасць магчымасць абвясціць пагрозай любую суседнюю краіну.
Акрамя таго, крыніцай пагрозы для Беларусі лічыцца разбурэнне міжнароднай архітэктуры бяспекі, пашырэнне сферы ўплыву вайскова-палітычных саюзаў і вядзенне проксі-войнаў. Аднак у гэтым пункце ёсць важнае ўдакладненне: гэта датычыць толькі тых вайскова-палітычных саюзаў, у якія не ўваходзіць Беларусь. То бок калі міжнародную архітэктуру бяспекі разбурае Расея, то гэта зусім не пагроза.
Спіс крыніцаў пагрозаў уключае ў сябе выкарыстанне «інструментаў мяккай сілы» для ўплыву на Беларусь, «дыскрэдытацыю» і «злоўжыванне асобнымі дзяржавамі або групамі дзяржаваў мандатамі і механізмамі міжнародных арганізацыяў для аказання ціску на Рэспубліку Беларусь». Гэта азначае, што, напрыклад, крытыка Беларусі на ўзроўні ААН ці АБСЕ, заклік выконваць свае абавязкі ў сферы правоў чалавека могуць быць прыроўненыя да пагрозы нацыянальнай бяспекі.
Паводле новай версіі КНБ, улады засяродзяць свае намаганні на «ўзмацненні ролі дзяржавы як гаранта бяспекі», удасканаленні сістэмы «контртэрарыстычнай і антыэкстрэмісцкай дзейнасці», недапушчэнні «беспарадкаў і іншых супрацьзаконных дзеянняў з боку арганізаваных групаў і асобных людзей». Змагацца з гэтым плануецца ў тым ліку пры дапамозе «прэвентыўна-папераджальных захадаў».
Акрамя таго, важную роль нададуць эфектыўнаму ідэалагічнаму і ідэйна-патрытычнаму выхаванню. Дзяржава зоймецца «абаронай традыцыйных духоўна-маральных каштоўнасцяў беларускага народу», абаронай грамадства «ад вонкавай, нетрадыцыйнай ідэйнай і каштоўнаснай экспансіі, дэструктыўнага культурна-псіхалагічнага ўздзеяння».
У вайсковай сферы прыярытэты дзейнасці выразна змяніліся. У КНБ-2010 рабілася стаўка на ўмацаванне сістэмы агульнаеўрапейскай бяспекі, узаемнага даверу, а таксама пра адмову ад развязання спрэчных пытанняў шляхам выкарыстання вайсковай сілы. Дэклараваўся намер дасягнуць новых дамоўленасцяў аб раззбраенні, а таксама на раўнапраўнай аснове супрацоўнічаць з NATO і ЕЗ (пункт 55). У новай версіі КНБ нічога з гэтых міратворчых тэзісаў не засталося. Цяпер адзіны шлях для Менску – гэта скаардынаваныя захады для запэўнівання бяспекі Саюзнай дзяржавы і развіццё рэгіянальнай групоўкі войскаў Беларусі і РФ (пункт 60).
Улады кажуць, што цяперашні праект абнаўляе Канцэпцыю нацыянальнай бяспекі практычна на 70 %. Паводле дзяржаўнага сакратара Аляксандра Вальфовіча, такое маштабнае абнаўленне выкліканае не толькі патрабаваннямі Лукашэнкі, «але і тымі зменамі ў сусветнай ваенна-палітычнай абстаноўцы, якія склаліся за гэты прамежак часу».
,,Падзеі апошніх гадоў сапраўды аказалі вялізарны ўплыў на гэты дакумент. КНБ-2010 мела адносна ўніверсальны характар – большасць пунктаў гучала палітычна нейтральна і ў прынцыпе была актуальна для шмат якіх краінаў свету. КНБ-2023 адлюстроўвае цяперашнія масавыя рэпрэсіі, моцную залежнасці ад РФ і суўдзелу ў агрэсіі супраць Украіны.
Шматвектарнасць і прыхільнасць да ўніверсальных каштоўнасцяў у новай канцэпцыі амаль цалкам знікла. Замест гэтага з’явілася безальтэрнатыўная прывязка да Расеі і акцэнт на «асаблівым шляху» Беларусі. «Традыцыйныя каштоўнасці» цяпер робяцца часткай «палітычнай бяспекі» дзяржавы. Некаторыя пункты КНБ-2023 фактычна ствараюць падмурак для «жалезнай заслоны» і поўнай ізаляцыі ад усяго свету, у тым ліку на культурным узроўні.
У новай канцэпцыі падкрэсліваецца прыярытэт барацьбы з «экстрэмізмам» і «дэструктыўнай дзейнасцю», абароны дзяржаўных сімвалаў і папярэджання беспарадкаў. З улікам досведу апошніх 2,5 года гэта азначае, што цяперашнія рэпрэсіўныя практыкі ніхто не збіраецца згортваць. Наадварот, яны будуць замацаваныя ў стратэгічна важным для дзяржавы дакуменце.
Акрамя таго, значна пашырана тэрміналогія, пры дапамозе якой улада можа апраўдваць свае дзеянні нацбяспекай. Раней у канцэпцыі існавалі толькі паняцці «пагроза нацыянальнай бяспекі» і «крыніца пагрозы». Цяпер у КНБ дадаюць паняцце «выклік» і «рызыка». Дадатак зусім не малаважны. Бо пагроза – гэта тое, што рэальна існуе. Выклік – тое, што фармуецца. А рызыка – небяспека нанясення шкоды нацыянальным інтарэсам, якая толькі зараджаецца. Паняцце «крыніца пагрозы» цяпер сфармаванае больш расплывіста: «фактар або сукупнасць фактараў, а таксама субʼектаў, якія іх прадукуюць, здольных пры пэўных умовах прывесці да ўзнікнення пагрозы» (у 2010-м гаворка ішла толькі пра фактары, без суб’ектаў).
Усё гэта стварае амаль неабмежаваную прастору для спекуляцыяў на тэме нацыянальнай бяспекі ў мэтах апраўдання рэпрэсіяў і дадатковых абмежаванняў. Атрымліваецца, што калі чалавек выступае супраць рэжыму Лукашэнкі, то яго можна прызнаць «крыніцай пагрозы», бо «пры пэўных умовах» ён, напрыклад, можа выйсці на Плошчу, каб зладзіць «каляровую рэвалюцыю». А значыць, дзяржава мусіць ужо цяпер займацца ягонай «нейтралізацыяй».
Глеб Нержын belsat.eu
