W języku białoruskim i ukraińskim jeszcze sto lat temu słowo „żyd” nie miało jednoznacznie obraźliwej konotacji. Zmieniły to dopiero czasy sowieckie, gdy zarządzono wykreślenie „żyda” z oficjalnego języka.
Słowo „żyd” w języku białoruskim w odróżnieniu od języka rosyjskiego jeszcze na początku XX miało dość neutralny charakter. W gazecie “Nasza Niwa” z 1908 r. pojawia się artykuł o żydowskiej diasporze na bliskim wschodzie opisywanej w bardzo pozytywnym świetle z użyciem właśnie określenia „żydzi”. Wszystko zmieniło się latach 20 XX wieku gdy to słowo zniknęło z oficjalnego użytku.
Robota monarchistów
Znany Białoruski lingwista Uładzimir Dubouka w 1929 r. w artykule w białoruskim piśmie „Uzwyszsza – tłumaczył, że w „Rosji słowo „żyd” ”dzięki wiadomej działalności reakcyjnych monarchistów nabyło obraźliwego sensu w Rosji i zaczęło nabywać podobny status również u nas i dlatego zniknęło ze słowników i zastąpione przez słowo„Jaurej””– czyli prawie dosłowną kalkę z języka rosyjskiego, gdzie już po koniec XIX słowo „żid” zastąpiono określeniem „jewrej”.
Historycy znają dokładną datę podjęcia politycznej decyzji wykreślenia „żyda” z białoruskich słowników. Odbyło się to 21 lipca 1925 r. – wtedy to KC Komunistycznej Partii Białorusi przyjęła specjalne postanowienie przewidujące konieczność „wykorzenienia słowa żyd i zamienienie go słowem „jaurej”. Podobnie działo się na terytorium Ukraińskiej SSR.
Wszechzwiązkowa walka z antysemityzmem
Lata 20 były widownią zapoczątkowuj jeszcze przez Lenina szerokiej kampanii walki z antysemityzmem. Jak opowiada białoruski lingwista Zmicier Sauka, ofiarą polityki ówczesnych władz stał się jego dziadek Iwan wyrzucony z partii za użycie publicznie określenia „żyd”. O ostrości kampanii niech świadczy fakt, że ukarany był ożeniony z żydówką – czego partyjni towarzysze nie potraktowali jako okoliczności łagodzącej. Używanie słowa „żyd” stało się zachowaniem antysemickim, za co groziła nawet odpowiedzialność karna na podstawie prawa o antysemityzmie i działalności pogromowej z 1918 r.
Żyd=karczmarz?
Czasami dochodziło wręcz do sytuacji komicznych – bo słowa „żyd” nie mogli używać również historycy i etnografowie, którzy w publikacjach musieli w dokumentach zastępować kontrowersyjne określenie innymi słowami. W książce „Białoruska twórczość ludowa – żarty anegdoty i humoreski” z 1984 r.– powszechnie używane w ludowym humorze słowo „żyd” zamieniono na „jaureja”. Na Ukrainie znaleziono jeszcze ciekawsze rozwiązanie. Historyk Andrij Portow w pracy „Sowietyzacja nauk historycznych na Ukrainie i Białorusi” wspomina, że w książce poświęconej walce klasowej w Galicji z 1974 roku słowo „żyd” zamieniono na „karczmarz”.
Współczesny język białoruski po rozpadzie ZSRR nie przywrócił do użytku słowa „żyd” – a zamiast rosyjskobrzmiącego słowa „jaurej używa się wywodzącego się jeszcze ze starobiałoruskiego słowa „habrej” – który swoje korzenie bierze hebrajskiej nazwy Ivri określających jeden z ludów starożytnej Palestyny.
Więcej o polityce lingwistycznej w ZSRR w stosunku do słowa „żyd” w programie „Mounik”.
{movie}Żyd, Jaurej czy Habrej – program lingwistyczny Mounik |right|11619{/movie}
Jb/Biełsat/Mounik
