Dla Polaków jest to przede wszystkim data ostatecznego zakończenia wojny polsko-bolszewickiej – dla wielu Białorusinów dokument zatwierdzający podział kraju pomiędzy Polskę a bolszewicką Rosję.
18 marca 1921 r. w pałacu Czarnogłowców w Rydze polska delegacja pod kierownictwem dyplomaty i działacza PSL Jana Dąbskiego podpisała dokument kończący wojnę polsko-bolszewicką i ustalający wschodnią granicę Polski. Delegacją bolszewików kierował Adolf Joffe, w jej skład wchodzili przedstawiciele Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Rad oraz Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad, która w tym czasie jeszcze zachowała pozory odrębności państwowej od Rosji.
Utracona szansa na federację
Polska delegacja zdominowana była przez sympatyków Narodowej Demokracji odrzucającej ideę sfederowania z Polska państw wchodzących niegdyś w skład I RP. Polacy mieli jednostronnie zrezygnować np. z Mińska tak, by w skład odrodzonej Polski nie weszło zbyt wiele ziem zamieszkałych przez etnicznych Białorusinów. Do obrad nie dopuszczono przedstawicieli Białoruskiej oraz Ukraińskiej Republiki Ludowej – pragnących budować swoje państwa narodowe niezależnie od bolszewików.
Państwa narodowe po sowiecku
Równocześnie z porzuceniem przez Polskę idei federalizacji bolszewicy zaczęli forsować swój model federalny. W 1922 roku powołano do życia ZSRR, który poszczególnym narodowym państwom związkowym nadawał szeroką autonomię w dziedzinie tworzenia własnej kultury oraz doboru kadr (tzw. zakorzenienia – korenizacji kadr). Proces ten również miał miejsce na Białorusi i doprowadził do rozkwitu białoruskiej literatury, sztuki i filmu. Proces ten zakończył się na Białorusi w 1929 r., gdy specjalna komisja WKP(b) przedstawiła krytyczny referat nt. białoruskiej elity politycznej i kulturalnej. Rok późnej za nacjonalistyczne odchylenie aresztowano ponad 110 białoruskich twórców. W 1933 r. rozpoczął się proces rugowania języka białoruskiego.
Chaos polityki Sanacji wobec Białorusinów
Na terytoriach przyłączonych do Polski prowadzono niejednorodną politykę wobec Białorusinów. Na Kresy Wschodnie sprowadzono kilkadziesiąt tysięcy osadników wojskowych. Były również nieśmiałe próby wprowadzenia szkolnictwa w języku białoruskim. Programem pozytywnym miała być asymilacja państwowa Białorusinów, która jednak w późniejszym okresie została zastąpiona przez ideologię asymilacji narodowej. Białorusini zamieszkujący te tereny byli poddani sowieckiej propagandzie, co nie ułatwiało w unormowaniu relacji z polskim państwem.
W wyniku podpisania traktatu w skład Polski weszły ziemię tzw. Zachodniej Białorusi o powierzchni 110 tys. km i 4,5 mln mieszkańców. Przez niezależne od bolszewików białoruskie środowiska dokument przedstawiany był jako rozbiór kraju i stracona szansa na stworzenie niezależnej Białorusi. W 1939 r. Armia Czerwona wkraczała na terytoria wschodniej Rzeczpospolitej pod hasłem zjednoczenia ziem ukraińskich i białoruskich w ramach socjalistycznych republik.
Jb/Biełsat/Wiki
