Тадэвуш Люткевіч – дырэктар і амаль адзіны ахоўнік 10-ці з паловай тысяч гектараў заказніка «Котра». «Котранскі лесавік» правёз журналістаў «Белсату» па лясным бездарожжы і паказаў, як жыве яго лес.
На ўсюдыходнай «Ніве» спадара Тадэвуша мы набліжаемся да ўезду ў заказнік «Котра». Не гледзячы на абяцанне памежнікаў, шлагбаум зачынены.
Выходзім з машыны і пачынаем наш шпацыр па лясных сцежках. Свежае лясное паветра бязлітасна казыча ў носе. У лесе, як нідзе болей, адчуваецца магія нараджэння новага жыцця, якую прыносіць вясна. Першыя сонечныя кветкі прабіваюцца сярод багністых гушчароў. Сваймі сімфоніямі заварожваюць птушкі.
Дзе жыве сонечны кот?
Котранскі лес стаў заказнікам у 2003-м годзе, з мэтай захаваць непаўторнае прыроднае багацце. Гэта адзіны ў Гарадзенскай вобласці заказнік, які мае статус міжнароднага значэння паводле Рамсарскай канвенцыі. Усяго такіх тэрыторый у Беларусі дзевяць. 135 гатункаў лішайнікаў, 634 гатункі сасудзістых раслін, з якіх 10 – пад аховай. 124 гатункі наземных пазваночных жывёлінаў, у тым ліку 26 звяроў, 85 птушак, 5 рэптыліяў і 8 амфібіяў. Векавыя дубы і ельнікі, старажытныя дзюны і стаянкі чалавека каменнага і бронзавага вякоў, і ўсяго адзін жыхар на 10,5 тысяч гектараў.
«Котра, Кот-ра… «Ра» – гэта сонца ў старажытных егіпцянаў. А кот – сонечны кот – рысь. У нас лагатып «Котры» – рысь, чырвонакніжная жывёла. Яшчэ водзіцца барсук. Можа сустрэнем сёння? », – сціпла дзеліцца сваймі разважаннямі спадар Тадэвуш, сядаючы ў «Ніву».
Прытулак кантрабандыстаў
Чарговы пункт нашага падарожжа – вёска Раманава, якую пасля вайны мяжа з Літвой падзяліла на дзве часткі, а жыхары апынуліся па розных баках калючага дроту. Зараз хаты пустуюць, але не зусім. Старыя нежылыя будынкі скупаюць беларусы, каб перахоўваць там кантрабанду.
«Вам пакажу і граніцу, і вёску кантрабандыстаў. Гэта я так назваў, таму што, сапраўды, купляюць дамы іменна пад склады. І гарадзенскія ў тым ліку. Дамы пераўтвараюць у склад. Мы хадзілі са спецыялістам, хацелі паглядзець, дык яны так шчыльна завешаныя, што не ўбачыш нічога. Што возяць? Цыгарэты. Больш нічога не трэба. Два добрых «перабросы» – маеш крутую машыну. Чатыры добрых «перабросы» – кватэра ў Горадні. Яны ж карабамі, бусамі, аўтобусамі. Ну, чымсьці людзі займаюцца, калі добра жывуць. І не працуюць», – распавядае спадар Тадэвуш.
Лясная бабуля
Марыя Фёдараўна Казадой – апошняя жыхарка наступнай вёскі Зубрава, да якой мы дабраліся па ямістых лясных дарогах. Баба Маня ўжо паспела стаць гераіняй шматлікіх рэпартажаў і нават дакументальнага фільму. Ужо даўно бабулі пераваліла за 80, аднак свайго дакладнага ўзросту жанчына не ведае сама. Усё жыццё яна правяла ў вёсцы сярод лесу, гадуючы кароўкі ды бульбу. Дагэтуль у хаце няма электрычнасці, заўсёды карысталіся газнічкай і свечкамі.
«У школу пайшла, дык пачалася вайна. Адзін год пачала вучыцца, за 5 кілометраў і там немцы пабілі людзей. Так засталася неграматная. Вёска, дзе была школа – усіх спалілі. Пяцёра нас дзяцей было. Паўміралі ўсе. Маладыя ў горад паз’яжджалі, а старыя паўміралі. Адна я ў лесе. Зараз дачка прыехала, бо ўрач сказаў, што дагляд патрэбны. Ніколі не было электрычнасці. Ніякіх целевізараў. Радзіва толькі, во, ест. Дачка ўключае, а я дзе пайму, а дзе і не пайму. Думаеце, я разбіраюся ў гэтым радзіве? Я не граматны чалавек. Не магу так. Цяпер мяне смотрат пагранічнікі. Урачыха прыязджае. З дзікай жывёлы – дзікі прыходзяць, парылі каля сарая. Свіней пазаражалі, дык іх ахотнікі пабілі», – распавядае Марыя Фёдараўна.
Экатурыстычны рай? Мог бы быць…
Пакінуўшы адзіную лясную жыхарку, накіроўваемся далей – да ляснога возера. Дзякуючы спадару Тадэвушу і яго спецыялісту ў заказніку можна наведаць некалькі дзясяткаў ціхіх месцаў, каб атрымаць асалоду ад спакою прыроды і пасмажыць духмянае сала, якім пачаставаў нас гаспадар «Котры».
«Трэба карыстацца момантам пакуль жывеш. Сёння пасядзіш каля вогнішча, заўтра не пасядзіш. Не зрабіў нечага, упусціў, праспаў, гэтага ўжо не вернеш», – запрашае да стала добры і гасцінны «лясны дух».
Сваймі сіламі ім удалося пабудаваць альтанкі, прыбіральні, сметніцы і абсталяваць бяспечнае месца для вогнішчаў. Усё драўлянае і «экалагічнае».
Як распавядае спадар Людкевіч, даглядам Котранскага лесу займаюцца па-сутнасці тры асобы: ён, спецыяліст і бухгалтар, які адказвае за фінансавую частку і паперы.
«Нашая асноўная задача – ахова чырвонакніжных жывёлаў і раслінаў. Мы выяўляем новыя месцы, дзе ёсць чырвонакніжныя гатункі. Запрашаем навукоўцаў, каб яны зафіксавалі, пацвердзілі, што гэта так. Гэтыя месцы заносяцца ў камп’ютар. Сочым за высечкай. Зімой можна толькі нешта высекчы, вясной і летам нельга. У прынцыпе, гэта нашая праца – каб не смецілі, каб не палявалі, каб не секлі, дзе нельга. Нейкую інфраструктуру крыху развіваць, падтрымліваць. Што можам».
Як тлумачыць спадар Тадэвуш, менавіта з турыстычнымі паслугамі ўзнікаюць складанасці.
«Паказаць – ёсць што. Пасядзець – ёсць дзе, адпачыць – ёсць дзе. Але зарабіць, мы шмат не заробім. Па-першае: для арганізацыі турыстычнай працы я не маю права выкарыстоўваць гэтую машыну, а ў нас яна адна. Таму што яна прызначана для аховы. Калі я праводжу экскурсію сёння з вамі, я напішу, што праводзіў экскурсію, я павінен выкрасліць з табеля свой працоўны дзень. Вы павінны мне заплаціць, а я з гэтых грошай павінен узяць сабе ў заробак. Адныя кажуць: займайцеся, іншыя – нельга, рэвізор прыедзе і пакарае. Я не маю права напісаць «турыстычная экскурсія». Трэба ж ліцэнзію, а ў нас яе няма. Калі школьныя экскурсіі, з дзяцей чыста сімвалічна мы бралі 1 рубель 50 капеек на цяперашнія грошы. От, што мы зарабілі».
І швец, і жнец і на дудзе ігрэц
«Нам патрэбна супраца з турыстычнымі фірмамі, так як на Захадзе. Заказнікі займаюцца сваёй працай непасрэдна, а турыстычныя фірмы займаюцца сваёй працай. Прывозяць турыстаў, арганізоўваюць, а заказнікі прадстаўляюць інфраструктуру і якуюсьці капейку за гэта атрымліваюць. Хацелася б, канешне, нешта зарабіць, каб на гэтыя грошы яшчэ нешта збудаваць. Хацелася б, каб хоць невялікі, але экалагічна-асветны цэнтрык мець. Мы былі ў Літве, у іх вялікія, прыгожыя. Вялікага нам не трэба, таму што ў будучыні яго пабудаваць, яго і атрымоўваць трэба. На жаль праекты нашыя не прайшлі».
«Быў я ў Літве, Латвіі – паўсюды. Там дырэктар нацыянальнага парку «Чапкеляй». Дык у іх асобна падраздзяленне, офісы там і там есць. Але яны бюджэтнікі таксама. І заробак дырэктара 1100 еўра. Сам пытаў. Гэта мы ў аўтобусе ехалі, нашыя і літоўцы. Кажу: слухай, Мінгаліс, які ў цябе заробак? Ён так прыкінуў і кажа: гэта без праектаў 1100 еўра. А ў цябе?, – на мяне такі. Я так падумаў, кажу: ведаеш, не буду казаць. Не хачу ганьбіць Беларусь. Насамрэч сорамна казаць. 150 Еўра. І лавачкі ён не робіць, і не косіць.
І на машыне такой не ездзіць. Як гэта ў нас заведзена ў Беларусі? Напрыклад, робяць касілку ў нас, дык яна ўніверсальная. Робіць усё: зерне ўбірае, сеяць можна, пахаць можна, але насамрэч нічога якасна не зробіць. Як у нас у працы. Гэта, хіба, нашая беларуская хвароба. Хочуць, каб чалавек рабіў усё – і ў заказніку, і ахоўнікам, і абараняў, і прыбіраў, і смецце вывозіў, і касіў, машыну рамантаваў, запчасткі купляў за свой рахунак. Таму што грошай няма на гэта. 10 з паловай тысяч гектараў. А выдзяляюць 4 літра бензіну на дзень. А кожны дзень трэба праехаць 30 км мінімум».
«Лес вучыць не быць такім жорсткім»
«Я люблю сваю працу. Лес вучыць толькі добраму. Як адносіцца да жывога, да людзей таксама. Не важна, дрэва вялікае ці маленькае, усе роўныя ў гэтым свеце. Толькі чалавек, на маю думку, гэта самая страшная жывёла, якая ёсць на свеце. Ён усё знішчае. Вось каб троху ён быў дабрэйшым, гэты чалавек, хаця б не браў бы без патрэбы. Вось ідзе: зломіць галінку, выкіне. Ну не перашкаджае яна яму. Навошта гэта рабіць? Ідзе: кіне запалку, спаліць 20-30 гектараў лесу з усім жывым. Навошта гэта трэба, не ведаю. Лес прымушае, хіба, падумаць, не быць такім жорсткім. І так хапае ўсякага зла. Без гэтага. Прыязджай сюды, тут птушкі спяваюць, добрае надвор’е. Можна бясконца сядзець і слухаць і ні якіх перакладчыкаў не трэба ўсё зразумееце».
Паўліна Валіш, belsat.eu
