У пошуках беларускіх Маскалёў


…Ад павароту на вёску рэзка сканчаецца асфальтаваная дарога і пачынаецца грунтоўка. То злева, до справа – просекі, па ўзбочынах ляжыць складзеная парубаная драўніна. Лесапавал нейкі. Толькі вежаў з аховай ды калючага дроту не хапае, жартуюць у машыне. Мы едзем у Маскалі.

Чаму Маскалі? Ідэя была пабачыць закінутую ці паўзакінутую вёску на Гарадзеншчыне. Без розніцы, якую. Але калі ўбачылі некалькі да выбару, спыніліся на Маскалях на Мастоўшчыне. Назва аказалася вырашальнай.



«Маладых няма тут… А што ім рабіць?»

Пасля фотасесіі ля ўказальнага знаку заязджаем у вёску. Падворкі раскіданыя там-сям уздоўж дарогі. З туману вынырваюць абрысы хатаў, адрынаў, пакручаных дрэваў.

На нашае «Добры дзень!» з першай хаты доўга ніхто не адзываецца. Адно сабака заліваецца на падворку. Значыць, нехта жыве. З дзвярэй выходзіць невысокая бабулька, вітаемся, кажам, маўляў, журналісты, цікавімся як жывяце.

– Маладых няма тут… А што ім рабіць? Няма чаго рабіць, – з усмешкай распавядае Надзея Мікалаеўна, – Школа была… Але мае дзеці ўжо ў Галубы хадзілі – гэта адсюль сем кіламетраў. Калгас робіць яшчэ, але фермы няма, хоць раней тры было. Магазіну няма, адно аўталаўка прыязджае …Пяць кароваў засталося на вёску ды пяцьдзясят чалавек.



Пра назву вёскі жанчына дакладна нічога не ведае. Адно згадвае, што дзеці ў школе пісалі пра нейкага «маскаля», які тут пасяліўся. Дадае, што сама не тутэйшая – са Слонімскага раёну. Гэта яшчэ не вёска, а хутары. Вёска далей. Туды і кіруемся.

Раней у кожнай хаце быў самагонны апарат…

Спыняемся каля падворку з сінімі паштовымі скрынямі ля каліткі. У адной з адчыненых насцеж скрыняў ляжыць набрынялая вадой газета «раёнка». Дзіўна, што не забралі – нават на распал. Сабака на двары спакойны, кіруюся наўпрост у хату. У сенцах дзве жанчыны. Выслухаўшы кажуць, што ў хату лепш не ісці, тут «бяда», а вось паказаць каго са старажылаў можна, без праблем.



З хаты спачатку выходзяць абедзве, але зрабіўшы пару крокаў ды глянуўшы на фотааб’ектывы, старэйшая разварочваецца і подбегам вяртаецца ў хату. Далей за намі яна глядзіць праз ваконца. Смялейшай аказваецца Зоя Міхайлаўна, з якой нам фантастычна пашчасціла. Як «апякун» яна ведае, хто дзе жыве ды чым дыхае.

– А пакажаце як ехаць?

– Канешне, во зара’ на ровар сяду, а вы за мной.

Так і робім. Зоя Міхалаўна едзе акуратна, нават элегантна. За ёй усю дарогу бяжыць маўклівы дварняк, які так і не падаў голасу за ўвесь час. Спыняемся праз пару сот метраў. Тут жыве найстарэйшая жыхарка Маскалёў, якая лічыць ужо свой дзявяты дзясятак.

– Адкрый, ягадка, гэта я, – грукае ў шыбу Зоя Міхайлаўна, – адкрой троху, не бойся!

Пакуль старая ідзе да дзвярэй размаўляем пра алкаголь. Раней у кожнай хаце быў самагонны апарат, зараз няма, участковы змагаецца. Людзі п’юць толькі крамнае. Звяртае ўвагу і гендарны момант: у Маскалях – суцэльны матрыярхат. Мужчынаў наўпрост няма, нібы вайна прайшла. Хто спіўся. Хто праз хваробу раней сышоў…

Маскалі без «маскалёў»

Вера Сямёнаўна, маскалёўская старажылка, нарэшце адчыняе дзверы і запрашае ўсярэдзіну. На сцяне ікона з ручнікамі, на стале – прымач «Гародня» ды сіні «гедэонаўскі» Новы Запавет з двума патрушчанымі белымі таблеткамі на цёмна-сіняй вокладцы – каб на бачным месцы былі. На сцяне па-над жалезнымі ложкамі – дываны з аленямі, савецкі кіч.

– Не ведаю, чаму Маскалі так называюцца, – з цяжкасцю прамаўляе жанчына, – затое памятаю як па Шчары хадзіўЯгелла… Ягелла – гэта кацер.

Вера Сямёнаўна, што цікава, таксама не з Маскалёў. Яе муж узяў недзе з навакольных хутароў ды прывёз да сябе ў хату. Атрымліваецца, мясцовыя маскалёўскія мужыкі бралі жанчынаў з ваколіцаў, якія іх найчасцей перажывалі. Вось такія Маскалі – без «маскалёў».



– Я ўжо б даўно памерла, старая ўжо, – працягвае Вера Сямёнаўна, – але ведаеце, як засну, прыходзіць нехта, постаць чалавечая, і нібы вусны масціць нечым або наўпрост у шыбу пагрукае. Я тады прачынаюся і п’ю таблетку. Так бы праспала час і памерла… Я ў Бога заслужаная!

Сакрэт доўгіх год жыцця запісаны ў Веры Сямёнаўны таксама на генетычным узроўні. Жанчына распавядае, як падчас вайны некалькі разоў цудам ратаваўся яе старэйшы брат: сыходзіў з кампаніяў перад тым, як у самую гушчу трапляў снарад ці міна. Такое вось радавое блаславенне на доўгае жыццё!

Падчас размовы наша спадарожніца Зоя Міхайлаўна носіць у хату палянякі. Як апякунка яна замацаваная за старой, якая без яе ўжо, мабыць, не дала б рады… Аднак, трэба ехаць далей: не стамляць старога чалавека ды яшчэ паспець з кім пагутарыць. Развітваемся, зычым доўгіх гадоў жыцця.

Сын у Данецкай вобласці

Пакуль едзем, за вакном прамінае вёска: хаты нібы здані выплываюць ды зноў занураюцца з туман. На падворках ляжыць снег, але тэмпература плюсавая, а ў дадатак зранку прайшоў дождж. Не зразумела, ці тое снежань на двары, ці сакавік, Новы год хутка або Пасха.

 

Наступны прыпынак – жоўтая хата на самым беразе Шчары, да якой яшчэ трэба ісці праз гарод. З-за кута вызірае шпіль з флюгерам мясцовай аграсядзібы, куды завітваюць то чэхі, то амерыканцы… «Яе «жыдовачка» трымае» – з хітрым прышчурам кажа Зоя Міхайлаўна.

На падворку нас сустракае Зінаіда Васільеўна, у мінулым настаўніца з мясцовай школы. У хаце вельмі чыста і дагледжана, на ложку – вышываныя падушкі, на сцяне такі самы, як у папярэдняй хаце, дыванок з аленем.

– У мяне сын ва Ўкраіне, у Данецкай вобласці, – распавядае гаспадыня, – перажываю за яго, сазвоньваемся часта. Каб у нас толькі вайны не было!

Жанчына паказвае запісную кніжку з доўгім шматзначным нумарам сына. Набірае яго, зноў жа, апякунка ЗояМіхайлаўна, без яе ў Маскалях нікуды! Са старога «згаслага» тэлевізара, які стаіць на падлозе, на нас падазрона глядзіць вялікі белы кот.

А гаспадыні і без тэлебачання ёсць чым заняцца: шкарпэткі, палавікі, торбачкі на любую патрэбу і нават на тэлефон! Усё гэта Зоя Міхайлаўна робіць сваймі рукамі. Абвязвае сябе, абвязвае суседзяў.

«Габрэі? Не, не было»

Развітваемся ўжо на двары. Жанчына аказалася вясёлай ды жыццярадаснай, доўга не адпускае: распавядае пра жыццё, паказвае нешта. Міжволі кідаю погляд на замшэлы камень, што ляжыць на лаўцы, з выгляду падобны да маленькіх жорнаў. Падыходжу бліжэй: літары!.. Па-габрэйску…

– А што гэта?

– Гэта?.. Тачыла! Нажы тачыць. Яно круціцца на палцы драўлянай. Падстаўляеш нож і точыш. Бацька, яшчэ тачыў.

Калі немцы і саветы разбуралі габрэйскія могілкі, пліты часта выкарыстоўваліся ў будаўнічых мэтах: пад фундаменты або для дарогаў. Радзей з іх рабілі гаспадарчыя прылады – тыя ж жорны. А тут нехта кемлівы зрабіў з помніка …тачыла для нажа!

– Трэба табе? Забірай! – з паблажлівай усмешкай глядзіць то на камень, то на нас Зінаіда Васілеўна.

– А габрэяў не было ў вас у ваколіцах? – пытае калега.

– Жыды? Не, не было.

Вяртаемся. Па дарозе спыняемся ля закінутага будынку з пустымі зрэнкамі-вокнамі. Мабыць, вясковая кантора або склад. У куце балончыкам напісана «Маскалі!», прычым з клічнікам. Так часам пішуць на аўтобусных прыпынках у вобласці, кшталту «Сапоцкін – сіла!» або «Азёры х..ня!» У суседнім пакоі без вокнаў – ляжанка ды імправізаваны стол, зроблены з дзвярэй. Нехта каратаў тут дні ды ночы.

На выездзе дзіўнае адчуванне. Маскалі аказаліся зусім не чужымі, а цалкам нашымі, беларускімі. Беларусаў не так і лёгка асіміляваць: калі вёску і заснавалі ўсходнікі, якіх мясцовыя празвалі «маскалямі», то ад іх ужо нічога не засталося – нібы расчапіліся ў мясцовым моры. Роўна як нічога не засталося ад мясцовых габрэяў, нават памяці, адно – нямыя камяні.

АК, belsat.eu

Стужка навінаў