Сяргей Дубавец: Я б з радасцю заснаваў беларускі Playboy, але трэба да Віці ісці


[vc_row][vc_column][vc_video link=”https://www.youtube.com/watch?v=o06O1cwGiDY”][/vc_column][/vc_row]

Сённяшняга госця вы лёгка маглі б прамінуць на дварэ, бо гэта не музыка, не актор і не паэт. Але дзякуючы ягонаму творчаму бачанню і адвазе памкненняў у Беларусі з’явілася адна з самых беларускіх газетаў. У Зорнай студыі – пісьменнік, выдавец, журналіст. Нарадзіўся ў Мазыры, пісаў усё жыццё і ўва ўсіх жанрах – але пераважна ў палемічным, шукаючы тоеснасці беларуса ў краіне і ў свеце. Быў рэдактарам газеты «Свабода», вёў аўтарскую рубрыку на радыё «Свабода», але перадусім – гэта рэдактар, які аднавіў газету «Наша ніва», Сяргей Дубавец.

У 1991 годзе ў Вільні пастанавілі адрадзіць газету «Наша ніва», «першую беларускую газету з карцінкамі», як называлі яе самі стваральнікі. Закладзеная ў 1906-ым, гэтая газета сабрала вакол сябе бадай першых і самых істотных творцаў беларускай нацыі. Гэта былі браты Луцкевічы, Янка Купала, Максім Багдановіч, Змітрок Бядуля… І вось на пачатку 90-ых з’явіўся чалавек, які гэтую гісторыю ўзяў і мадыфікаваў.

– Сяргей, чаму стварылі новую газету? Чаму вы вырашылі аднавіць легенду пачатку стагоддзя?
– Таму, што «Наша Ніва» была вельмі любімай газетай, у маім асяроддзі мы проста любілі гартаць гэтыя старонкі, перачытваць гэтую інфармацыю. Нездарма пасля ўся гэтая «Наша ніва» выйшла факсімільным выданнем. Скажам, масавую ў пачатку стагоддзя «Северо-западную жізнь», як і сённяшнюю «Савецкую Беларусію» нікому ў галаву не прыйдзе выдаваць факсімільна. Бо проста не цікава. Правінцыя, са сваймі клопатамі… А гэтая газета была натхнёная, яна была пацалаваная богам, яе ажно прамяніла ад жадання адраджацца, ствараць культуру, адчуваць сябе самімі сабой. І ёсць яшчэ адзін момант: у 15-ым годзе яна спыніла сваё існаванне, бо пачалася вайна і масавая эвакуацыя насельніцтва, і проста ўмоваў не было, але ў 1920-ым годзе была спроба яе аднавіць. Калі ўжо памянялася ўся сітуацыя палітычная, выйшла 9 нумароў, і рабіла тая ж самая кампанія – Антон Луцкевіч, Ластоўскі там удзельнічаў. І зноў ліхалецце не дазволіла працягнуць. Але гэта значыць, што газета не збіралася паміраць ці закрывацца як праект, яна спрабавала і так, і гэтак… І мы адчувалі гэты імпульс, што хтосьці стукае знізу і кажа: «Я хачу жыць». І трэба было выпусціць гэтага джына, гэты дух, каб ён быў такі ж натхнёны, такі ж захоплены.
– І ў вас гэта атрымалася, бо ў 90-ыя «Наша ніва» адразу ўскочыла проста на тое ж месца, дзе яна і была на пачатку стагоддзя. Тым не меней, каб гэта зрабіць, трэба было мець нямала адвагі. Вы некалькі разоў ужо сказалі «мы». Хто былі гэтыя мы? Што гэта было за асяроддзе?
– Я баюся ўсіх не згадаць, гэта даволі шмат людзей. Непасрэдна мы рабілі з Сяргеем Харэўскім, Дзянісам Раманюком, Сяргеем Шупам, удзельнічаў Андрэй Антонаў… Не хачу пералічаць, бо не назаву шмат людзей, якія рэальна былі побач.
– Большасць з названых Вамі была ў Менску. Чаму газета пачала выходзіць у Вільні?
– А мы пераехалі ў Вільню, каб аднавіць газету там, дзе яна выходзіла. Бо ў думцы, каб аднавіць газету ў Менску, была нейкая фальшывінка. Тым больш – цікавы момант – адноўленая «Наша ніва» пачала выходзіць яшчэ ў Савецкім Саюзе. Не было ніякай яшчэ незалежнай Літвы, не было абсалютна ніякай мяжы, ішлі палкія дыскусіі, чыя будзе Вільня, прычым на высокім палітычным узроўні: Вярхоўны Савет БССР прымаў заявы кшталту «ах, вы будзеце выходзіць з Савецкага Саюзу – дык аддавайце Вільню з Віленскім краем». Дурная заява, але тым не менш, яна была. У Новай Вільні (гэта цяпер частка Вільні) праходзіў з’езд такіх камуністычна-паланістычных мясцовых элементаў, тутэйшых, якія патрабавалі стварыць аўтаномію са сталіцаю ў Новай Вільні… Усё бурліла абсалютна.
– І тут вы, як беларускі дэсант…
– І тут мы – з’яўляемся і разумеем, што ў нас тут каласальная спадчына, у нас не тое што прэтэнзіі на Вільню, але што мы павінныя тут прысутнічаць, бо мы тут прысутнічалі спрадвеку, і той жа Антон Луцкевіч згаданы ў сваім праграмным артыкуле «Два цэнтры» (у яго быў такі ў 1916 годзе, здаецца, у газеце «Гоман» ён выходзіў) пісаў, што Менск павінен стаць палітычнаю сталіцай Беларусі, а Вільня – культурнаю.
– Пры гэтым калі вы пераехалі туды рабіць беларускую газету з карцінкамі – ці ўліліся вы ў віленскае асяроддзе, ці адчулі там прысутнасць беларускасці? Бо ў маім менскім разуменні Вільня на той час якраз і асацыявалася з рэдакцыяй «Нашай нівы» там – і практычна ні з чым болей.
– Рэч у тым, што мы адразу ўліліся ў культурніцкае асяроддзе, і ў нас было яшчэ пэўнае падмацаванне, бо я блізка сябраваў з братамі Луцкевічамі, сынамі Антона Луцкевіча, яшчэ быў жывы, па-мойму, Янка Багдановіч, выдавец і рэдактар часопісу «Шлях моладзі». Цяпер каму скажаш, што ў міжваенны перыяд былі сотні беларускіх выданняў, сотні! І назваў!.. Людзі здзіўляюцца: як гэта так? «Нашу ніву» ведаем, а іншыя – не… А гэта былі часопісы, самыя відныя – «Шлях моладзі», «Калоссе», газет увогуле не злічыць…
– А ў нас, на беларускім полі, – толькі «Наша ніва». Як яна паўстала, як гэтую нішу элітнай літаратурна-публіцыстычнай, прабеларускай газеты заняла – так адна доўгі час і была. Не было ў вас на той момант канкурэнцыі?
– Не. У нас была асцярога засноўваць «Нашу ніву», бо гэта вялікая адказнасць усё ж была, і не хацелася зрабіць прафанацыю. Увогуле, мы стварылі газету «Свабода». Быў прэцэдэнт у 1902 годзе, браты Іваноўскія ў сябе на хутары спрабавалі пачаць выданне беларускай нелегальнай газеты «Свабода». І ў 1990 годзе для вось такой спіральнай, што называецца, унутранай сілы мы пачалі выдаваць газету «Свабода», сабраўся ўжо, сфармаваўся наш склад рэдакцыі, ужо мы ведалі, як гэта тэхнічна рабіць – што трэба ехаць у Латвію, пад Эстонію, там ёсць друкарня…
– Дзе ж у Латвію? Ва ўспамінах Сяргея Харэўскага я знайшла, што вы друкаваліся ледзь не ў Баранавічах…
– І ў Баранавічах. Мы шмат дзе друкаваліся.
– Па першым часе пасля стварэння, дакладней, аднаўлення газеты, калі ўнутры Савецкага Саюзу яна, відаць, сапраўды магла друкавацца дзе заўгодна, бо не было праблемаў, каб увезці наклад у Беларусь і там дастойна распаўсюдзіць. Пазней узніклі межы. Я ведаю, што там у вас некалькі гісторыяў было ледзь не кантрабанднага характару.
– Рэч у тым, што гэта ў прынцыпе была зусім іншая эпоха. І намаляваць яе, каб адчуць, што гэта было, не так проста. Я скажу, што калі «Наша ніва» стварылася, яна друкавалася ў Беларусі. Гэта чыста стратэгічны момант: чым вазіць наклад аднекуль, прасцей было надрукаваць тут.
– Дык а што ў Вільні рабілася?
– Там была цалкам рэдакцыя, якая працавала, было і сваё памяшканне.
– А каб усё тое ж самае было ў Менску, а не ў Вільні? Тады ж мабільных тэлефонаў спачатку не было зусім, потым было вельмі мала, не было інтэрнэту, няпростым быў кантакт з журналістамі… То бок элітнасць газеты была абумоўленая яшчэ і тым, што рэдакцыя назірала за ўсім, што тут адбывалася, крыху збоку?
– А мы так і казалі: мы сядзім на гары і глядзім у даліну. І ўсё бачым, што адбываецца, і нам лепш бачна, чым з Менску. Бо рука на пульсе, мы бясконца вандравалі па ўсёй Беларусі, мы ўсё ведалі, дзе хто чым дыхае.
– У вас былі на гэта грошы?
– Без грошай. Газета «Свабода», з якой мы сышлі – гэта быў наш спарынг-партнёр, і яна зарабляла немалыя грошы, бо тыражы былі вялізныя. А выдавец быў адзін, і таму гэтыя грошы проста перацякалі на «Нашу ніву».

Сяргей Дубавец, Івонка Сурвіла, Сяргей Харэўскі Фота – часопіс Arche

– Ну і я памятаю яшчэ адзін дэвіз Ваш як галоўнага рэдактара з тых часоў «Ніякай паблажкі чытачу!». Газета выходзіла на тарашкевіцы, былі эксперыменты з лацінкаю, паблажак сапраўды не было, і пры гэтым – надрукавацца ў «Нашай ніве» было, відаць, вяршыняй прэстыжу для літаратараў, прычым не толькі пачаткоўцаў.
– Бо «ніводнай паблажкі» – гэта значыць усё рабіць максімальна. Каб былі максімальныя тэксты, максімальна адрэдагаваныя, максімальна даведзеныя да стану «цукеркі».
Гэта была страшна вясёлая, натхнёная, жывая дзейнасць, і мы атрымлівалі каласальны водгук, асабліва ад моладзі – што, у прынцыпе, беларусчына калгасная, а тут выходзіць Томас Пінчан у перакладзе на беларускую, нейкая цёця сядзіць у Ірландыі – Мэла Марын – і піша эсэ пра беларускую літаратуру – на такім узроўні мазгакруці такой…
– Так, планку вы паднялі вельмі высока. Што здарылася пазней? Як гэта ўсё развівалася?
– Пазней, калі Лукашэнка пасля 1996 года стаў закручваць гайкі, і ўсе беларускія газеты рынуліся друкавацца ў Вільню, у фабрыцы « Lietuvos Rytas» – быў такі эпізод, некалькі гадоў, па-мойму, калі ўсе там друкаваліся…
– І ўвозіліся, пакуль мяжа была напаўпразрыстая…
– Так. Але ўжо ў 1996 годзе пайшоў працэс «перапаўзання» «Нашай нівы» ў Менск. Мы зразумелі, што Літва – гэта ўжо Літва, гэта іншая краіна, што ёсць мяжа, адбыўся моцны паваротны момант, калі раптам усе беларусы, якія з намі былі ў Вільні, а гэта былі і сотні людзей – раптам усе яны аказаліся з літоўскімі пашпартамі. Бац! Нешта ў свеце перамянілася.
– І прыйшоў такі час, калі ў Менску з’явіліся дзве такія бурлівыя нацыястваральныя кропкі (пэўна, іх было болей, але я выдатна памятаю гэтыя дзве): Радыё «101,2» і рэдакцыя газеты «Наша ніва». Там штовечар стваралася культура.
– Так, мы ўжо сядзелі тады ў Менску. Па вуліцах хадзілі шматтысячныя дэманстрацыі, якія крычалі «Жыве Беларусь!», былі ўжо разгоны, перакуленыя міліцэйскія машыны, усё гэта ўжо круцілася і бурліла тут, і мы зразумелі, што нам трэба сюды.
А ў Менску – народу! А ў Менску – куча журналістаў, куча людзей, які хочуць удзельнічаць, усё гэта абрасло, з’явілася маса моладзі…
– Гэта быў 1996 год?
– 1996. Якраз – Менская вясна. Па-мойму, гэта была першая наша рэдакцыйная кніжка – мы ж пачалі кнігі выдаваць. Яшчэ не было ніякіх праваабаронцаў, а хацелася гэта ўсё зафіксаваць, гэты ўздым.
А пасля ўздым пайшоў на спад, тут стала запаноўваць стабільнасць, ну, і такая стала «цішыня на Іванкаўскіх могілках»…
– З сённяшняга пункту гледжання: як гэта паўплывала на развіццё рэдакцыйнай лініі «Нашай нівы»? Падзеі, якія адбываліся пасля пераезду рэдакцыі ў Менск, прымушалі вас рабіць больш актуальныя, больш палітычныя рэчы?
– Так, безумоўна. Калі жывеш у віры падзеяў, ты мусіш заўважаць іх, што ёсць праблемы не толькі ў высокай эстэтыцы.
– Вы як галоўны рэдактар свядома тады перагледзелі аблічча газеты, ці гэта адбывалася, хутчэй, плаўна і стыхійна?
– Свядома. Гэта было прызнанне таго, што выспела. Заўсёды ёсць такі крытэр і параметр, які называецца словам «інтуіцыя». І калі інтуіцыя табе падказвае, што трэба рабіць больш сацыяльна-палітычнае, то мы гэта і робім.
– Вось мы і дайшлі да «Нашай нівы» сённяшняй. Прыйшоў момант, калі Сяргей Іванавіч Дубавец перадаў функцыю галоўнага рэдактара, разам з яе правамі ды абавязкамі, Андрэю Дынько, і сышоў з рэдакцыі «Нашай нівы». Узяў, стварыў, мадыфікаваў і аддаў.
–…І адбылося гэта 15 гадоў таму. І сёння мы бачым, што газета паспяхова працуе, яна выхавала цэлыя пакаленні журналістаў…
– Давайце, аднак, разбірацца паводле чаргі. Спачатку – чаму гэта адбылося?
– Таму, што мы ўжо жылі тады ў грантасферы, бо з прыходам Лукашэнкі ў Беларусь прыйшла і грантасфера. Я не адчуваў сябе настолькі здатным, каб выцягнуць газету ў матэрыяльным плане.
– А ўзяць адмыслоўца?
– Не, у нашых умовах гэта мусіў рабіць рэдактар. А Андрэй працаваў ужо ў рэдакцыі, у яго гэта цудоўна атрымлівалася, і гэта чалавек абсалютна тых самых перакананняў, таго самага разумення, што ён робіць і што мы разам рабілі.
– На момант, калі Вы перадавалі газету, Вам не карцела застацца ў ёй нейкім гуру, рэдактарам, дарадцам – як ні назаві, але застацца, каб мець магчымасць уплываць на аблічча і на дух газеты?
– А я, па-мойму, год яшчэ паралельна чытаў матэрыялы, мы раіліся вельмі шмат, быў пэўны пераходны перыяд. Але рана ці позна і ў таго, хто пераймае, вырастаюць свае крылы, і лезці ўжо ў гэта – прабачце. Можна крытыкаваць, можна хваліць, але ісці і за крыло трымаць – гэта абсурд.
– Колькі разоў пазней з’яўлялася жаданне забраць усё назад?
– Ні разу.
– Ды ну. А колькі ж крытыкі Вы з таго часу публікавалі на «Нашу ніву» сучасную… Я магу працытаваць.
– А крытыка – гэта вельмі добрая рэч. Без крытыкі нічога не развіваецца.
– Ваш закід «Нашай ніве»: «Першая беларуская газета хоча быць першай ува ўсім. Але так не бывае, трэба выбіраць паміж супрацьлеглымі кірункамі – нацыянальнаю асветай і прапагандаю гомасексуалізму. Інакш парвецца месца, на якім сядзіш. «Наша Ніва» выбрала другое». Далей Вы казалі, што ці то змяніўся час, ці то змяніліся прыярытэты, але журналісты цяпер асвятляюць найменш істотныя рэчы, а не асвятляюць істотных.
– Я згадваю сваю крытыку і бачу, што ў большасці выпадкаў мела рацыю «Наша ніва», а не я.
– Спрэс паблажкі чытачу?
– Не, гэта нельга назваць паблажкамі, хоць «Наша ніва» 1906 года была якраз чыста ўся на паблажках чытачу. Пры ўсёй сваёй натхнёнасці, узлётнасці яна не прэтэндавала на інтэлектуалізм, напрыклад, яна якраз была вельмі народная, як кажуць. Не ведаю, што гэта значыць, праўда, але яны пісалі пра плугі, як іх правільна запраўляць, і тут жа на суседняй старонцы ішла дыскусія, як павінна развівацца літаратура.
– Не кажучы пра мову, якая была тым, што мы цяпер называем трасянкаю.
– Ну не зусім. Усё ж такі там сядзелі сур’ёзныя рэдактары.
– Рэдактары, які разумелі, што трэба пісаць на мове, на якой гаворыць народ…
– Дакладней, яны разумелі, што яны ствараюць мову.
– Ну гэтым можна займацца ўсцяж, я думаю, што сёння тое ж самае робім і мы, беларускамоўныя, усё адно ствараем мову, дастворваем і гэтак далей. А што да сённяшняй «Нівы», то часам ёсць уражанне, што, маючы брэнд, закладзены вамі ды закладзены вашымі папярэднікамі, яна ўжо не беларуская, а проста – газета з карцінкамі. Няма ў Вас такога бачання?
– Яна абсалютна беларуская па духу, па мове, па ўсім. Напрыклад, ніхто не займаецца беларускім школьніцтвам – так, як займаецца «Наша ніва», вышуквае… Дзе прачытаць, куды весці дзіцёнка ў школу беларускую, у садок беларускі? Што купіць? Вядома, «Нашу ніву». Гэта настолькі блізка да жыцця, што гэта і ёсць беларускі дух.
– Заходзячы сёння ў рэдакцыю «Нашай нівы», Вы заходзіце проста як чалавек з вуліцы?
– А я туды не заходжу. Калі штосьці жывое і круціцца – у мяне няма жадання залезці і механізм паглядзець. Я абсалютна цешуся, што газета выходзіць, мне яе дасылаюць у пдф-варыянтце, я гляджу, як яна выглядае, і папяровую – і па-мойму, гэта вельмі ўдалы і паспяховы праект беларускай прэсы.
– Пачынаючы нашую гутарку, Сяргей Іванавіч сказаў: як я не люблю згадваць… Я кажу: Дык Вы ж гісторыю перавярнулі. – Ну, перавярнуў і пайшоў далей варочаць. Адсюль пытанне: што Вы варочаеце цяпер?
– Я бы з найвялікшаю радасцю заснаваў сваё выданне, часопіс. На жаль, у Беларусі гэта немагчыма. У мяне была ідэя, бо я вельмі амбітны, стварыць беларускі «Playboy». У Літве малюсенькай ёсць, ва Украіне ёсць, у Польшчы ёсць, дык чаму не ў нас… Гэта сеткавы сусветны часопіс.
– А чаму не «Newsweek»?
– «Newsweek» нікому не трэба. Беларусаў адвучылі ад інфармацыі, ім проста не цікава, што адбываецца. А ў «Playboy» была б добрая літаратура, эстэтыка, беларуская культура, сусветная культура. Тое, чым і славіцца «Playboy». Але мне сеткавікі сказалі, што на гэта трэба мінімум мільён долараў. А ў мяне няма мільёна долараў, і я не збіраюся яго шукаць. А чыноўнікі мне сказалі: гэта трэба да Віці ісці. Каб такое зарэгістраваць і пачаць у Беларусі – гэта толькі Віця можа вырашыць. І я падумаў: ідзіце вы ўсе… самі да Віці і там вырашайце без мяне. Ну, гэта такая планка і для бізнес-праекту і для ўсяго дастаткова высокая.
У мяне ёсць і менш амбітныя планы. Я ўсё хацеў, каб мне аддалі часопіс «Полымя». У мяне сэрца крывёй абліваецца, калі я гляджу, як закопваюць грошы, па-першае, і як з колішняга выдатнага ў 80-ыя і 90-ыя гады часопісу – гэта быў галоўны літаратурны беларускі часопіс – зрабілі сценгазету якой-небудзь задрыпанай вёскі.
– Дваццаць гадоў стабільнасці зрабілі сваё і ў літаратуры. З Вашага пункту гледжання – было б магчыма падняць цяпер часопіс і напоўніць яго сэнсоўнаю, якаснаю літаратурай?
– Дайце свабоду – усё напоўніцца, зараз жа! Я прыйду з партфелямі вось такімі…
– Сучаснай якаснай беларускай літаратуры?
– Сучанай, суперскай, адборнай літаратуры.
– Дык хто ж Вам не дае? Я б аддала Вам «Полымя»…
– А я Вам скажу. У нас цяпер уся жывая культура адбываецца па-за дзяржаўнаю сферай. І якія-небудзь монстры кшталту Артура Клінава, рэдактара «Партызану», – пасадзі яго дзе-небудзь у Польшчы, і гэта будзе проста аграмадная індустрыя, дзе будзе задзейнічанае мора народу. А ў нас усё, што ён робіць, – сядзіць дома і клеіць «Партызан». Чалавек з такім патэнцыялам… Дайце нам свабоду, і мы ўсе разаўемся, у Беларусі будуць сотні часопісаў, газет, дзясяткі тэлеканалаў з’явяцца адразу. Усё ажыве.
– Што Вы маеце на ўвазе – заканадаўчую свабоду? Фінансавую? Якую?
– Заканадаўчую.
– Дык гэта ж да Віці… Гэта не ў «Зоры».
– Я баюся, што і Віця яе не дасць. Свабоду, відаць, не даюць. Яе бяруць.
– Вяртаючыся да ідэі «Полымя», такі варыянт мяккай супрацы з дзяржаўным выданнем магчымы?
– Нерэальна. І асабіста я – страшны перфекцыяніст, я не буду рабіць палову дабра, а палову, прабачце, адваротнага.
– А гэта было б непазбежна?
– Там сабралася абсалютная шушара, публіка, якая да літаратуры не мае ніякага дачынення. Гэта людзі, якія сядзяць там хто да пенсіі, хто яшчэ не ведаю да чаго. Я іх нават не ведаю. Але я пару разоў браў у рукі «гэта» – і гэта кашмар. Кашмар пад брэндам галоўнага літаратурнага часопісу беларускай літаратуры.
– «Архэ», «Дзеяслоў» – можа ёсць сэнс да іх далучыцца і напоўніць вось гэтымі Вашымі партфелямі літаратуры?
– А я з радасцю друкуюся і там, і там. Як публіцыст.
–А як рэдактар?
– Там ёсць свае рэдактары. Як рэдактар я б толькі ствараў сваё выданне. Я не магу працаваць сярод рэдактараў, бо кожнае выданне – гэта вобраз, а вобраз стварае адзін чалавек. Не можа быць два вобразы, гэта будзе ўжо эклектыка, рассыпацца, развальвацца.
– Жадаю поспеху і дзякуй за гутарку.

Стужка навінаў