«Найлепшы занятак у свеце». Год таму раптоўна і дачасна памёр наш калега мовазнаўца Зміцер Саўка
Год таму памёр заснавальнік моўнай службы «Белсату» мовазнаўца Зміцер Саўка.
Зміцер Саўка дзівіў і ўражваў. Кожны, хто з ім працаваў ці сябраваў, або нават выпадкова аднойчы сустрэўся, мае ўласную гісторыю здзіўлення – ён мог распавесці гісторыю вашага прозвішча, уразіць рэдкім прыгожым словам, трапным жартам ці нечаканым поглядам на звыклую моўную з’яву. Ягоныя інтарэсы ахоплівалі шмат рэчаў – класічны правапіс, тапонімы, практычная стылістыка, Біблія, балтызмы, беларуская лацінка, і ён залучаў у сферу любімага іншых.
Першае ўражанне і ў мяне было здзіўленнем. У 2000 годзе ён прынёс у рэдакцыю «Нашай Нівы» тэкст пра Амерыку, адкуль толькі што вярнуўся, напрацаваўшыся на апельсінавых плантацыях і ў беларускіх архівах. Саўка меў велізарныя планы і шукаў людзей для «ўласнага Інстытуту мовазнаўства».
«Дранікі з колай» апублікавалі, і аўтар патэлефанаваў, каб устурбавана запытацца: ці не выглядае, што апісанне візіту ў нью-ёркскі акіянарыюм – прыхаваны антысемітызм? Я разгарнула свежы нумар:
«Тут былi розныя морскiя вожыкi, невымоўнай разнастайнасцi каралі, зусiм не вядомая мне падводная жамяра (пра банальных рыбак усiх колераў вясёлкi й згадваць не варта). Пакуль мы, я й Вiця Камiнскi, зачаравана назiралi за працэсам дэфекацыi морскай зоркi (калi б вы такое пабачылi – не забылi б да вечка труны!), прыйшоў наглядчык-мурын i ўрачыста абвесцiў, што акiянарыюм зачыняецца… Так мы амаль нiчога й не пабачылi».
Прысутныя ў рэдакцыі запэўнілі, што не, – і ён уздыхнуў з удаванай палёгкай: бацька Фрыдрых вельмі чуллівы ў гэтым сэнсе, і эпізод яму не спадабаўся.
Пазней Зміцер Саўка не раз будзе правакаваць, дзівіць, абураць, захапляць. Немагчыма было зразумець, як яму хапала часу на ўсё: ён працаваў у медыях і выкладаў, кансультаваў, займаўся навукаю, рэдагаваў кнігі, рыхтаваў грунтоўныя бібліяграфічныя выданні, дасціпна пісаў пра стылістыку, ладзіў Каляды для дзяцей і збіраў подпісы за беларускамоўныя класы і зноў працаваў. Калі спытаешся ў яго, як дае рады, казаў: гэта ж найлепшы занятак у свеце!
Адной з найважнейшых справаў тады была супольная праца з мовазнаўцамі Юрасём Бушляковым, Вінцуком Вячоркам, Змітром Саньком над «Беларускім клясычным правапісам» (2005) – шэрай кніжачкай, якая ўнармавала тарашкевіцкі правапіс і зрабілася настольнай для медыяў і аўтараў, што аддавалі перавагу гэтай традыцыі.
Незадоўга да публікацыі правапісу ён артыстычна выступаў на прэзентацыі кнігі Аляксандра Лукашука «Прыгоды АРА ў Беларусі» з серыі «Бібліятэка Свабоды», дзе распавёў сямейную легенду пра гуманітарную дапамогу амерыканцаў па Другой сусветнай вайне, а таксама казаў, як важна пашыраць прастору беларускай мовы, – праз штодзённую маўленчую практыку кожнага.
«Які нечаканы і цікавы твар у сучаснага мовазнаўства!» – уразіўся тады адзін з свабодаўцаў, і сапраўды – Саўкава экспрэсія, амаль міжземнаморская ў нашых спакойных краявідах, рабіла моцны эфект.
Відаць, не такі і парадокс, што нармалізацыяй правапісу і руплівым парадкаваннем займаўся чалавек, які шмат для каго выглядаў эксцэнтрыкам, калі не шаленцам. Яго гэта ані трохі не бянтэжыла – ён не баяўся здавацца «дзівачным» (як сам казаў), адрозным, нават непрымальным. Ягоныя пурыстычныя погляды хтосьці расцэньваў як дыктат «моўнай паліцыі», але Саўкава катэгарычнасць не была зацятасцю – ён заставаўся адкрыты іншым меркаванням, нават неафіцкім і наіўным. Год таму Ілона Урбановіч-Саўка прамовіла фразу, якую я запомніла: найважнейшае, чаму яна навучылася ад мужа, – адкрывацца іншым людзям і прымаць выклікі жыцця.
Дзякуючы Змітру Саўку мы маем грунтоўную сістэму адаптацыі замежных імёнаў і назваў, онлайнавую праверку правапісу «Добрапіс», застаецца навуковая спадчына, якая чакае публікацыі, сярод яе і расейска-беларускі слоўнік. На жаль, шмат якія рэчы папросту не паспелі здзейсніцца – напрыклад, дапаможнік па беларускай лацінцы.
Але добра, што і сёння Саўку можна пабачыць і пачуць – напрыклад, у архівах колішняй праграмы «Моўнік» (Пытаецеся – адказваем!
Аляксандра Макавік, belsat.eu
