Як справы з беларускаю моваю ў месцы, дзе больш за 130 гадоў таму нарадзіўся класік беларускай літаратуры?
Дзе звычайна віруе жыццё ў вёсцы? Вядома, у краме. Каб пачуць спеўную і сакавітую беларускую мову з вуснаў землякоў Янкі Купалы ў Вязынцы, мы скіраваліся найперш у краму.
– Добры дзень! – поўныя радасці і энтузіязму мы прывіталі прывабную прадавачку сярэдняга веку.
– Здравствуйте! – такім было першае слова, пачутае намі на бацькаўшчыне аднаго з самых славутых прадстаўнікоў нашае культуры.
– Ці шануюць тут людзі паэта? Ці памятаюць пра яго?
– Вы ведаеце, я па-беларуску не вельмі, – вінавата тлумачылася прадавачка. – Я сама з Менску. Некалі, калі вучылася ў школе, нас прывозілі сюды на экскурсіі, але ў мяне з беларускай мовай заўсёды былі праблемы. Не даваўся мне гэты прадмет…
Падзякаваўшы, мы выйшлі з крамы ды селі перадыхнуць на лавачцы.
– Гуд морнінг, – пабачыўшы незнаёмых, прывітаўся па-замежнаму мужчына ў шэрай майцы.
– Прывітанне, – ветліва адказалі мы.
Раптам з-за вугла крамы выскачыў яшчэ адзін мужчына з аголеным торсам і звіслым жыватом. За плячыма нашага суразмоўцы ён пачаў дзікі танец без ніводнага слова, выгінаючы сцёгны, прытопваючы і махаючы рукамі. Танцор весела і крыху здзекліва ўсміхаўся, раз-пораз ківаючы на нашчадка мясцовай шляхты і міргаючы адным вокам у наш бок. З крамы выйшла на сходкі зацікаўленая дзеяй прадавачка:
– Андрэй, што тут робіш? Чаго чапляешся да кліентаў?
– Я – пшэк, я – шляхта, – расхваляваўся нашчадак мясцовых шляхціцаў.
– Якая ты там шляхта, ты – алкаголік, – паставіла свой дыягназ жанчына.
– Пачакайце, – папрасіў яшчэ раз ягамосць і скіраваўся ў краму па тое, чаго сюды прыйшоў.
– Не слухайце яго, ідзіце ў музей, там вам усё раскажуць, – параіла нам ціхенька прадавачка, верагодна пераймаючыся, што ейны сталы кліент можа папсаваць імідж вёскі.
Мы падхапіліся з лавачкі і пашпацыравалі як мага хутчэй у бок музею. Азірнуўшыся праз некалькі сотняў метраў, заваўжылі, што Андрэй гукаў нам нешта і махаў рукою са сходак крамы. Мы толькі дадалі ходу.
У доме-музеі Янкі Купалы мы ўпершыню пачулі ў Вязынцы беларускую мову.
– Сярод усіх экспанатаў толькі 3 рэчы належалі сям’і Купалы, – гэта рогі, якімі ўпрыгожвалі сцяну, люстэрка і крэсла, – распавяла нам працаўніца ўстановы. – Паэта забілі ў Маскве, верагодна, прадстаўнікі НКУС. Дагэтуль архівы са звесткамі пра ягоную смерць засакрэчаныя. Чакаем, калі ўрэшце прадставяць тыя дакументы.
Усё дакладна сфатаграфаваўшы і купіўшы сувеніры, мы пайшлі агледзець шляхецкія прысады. Там па-над высокай някошанай травою нібы плыла галава нашага нядаўнага тварыша з-пад крамы – ягонае цела хавала зеляніна. Здавалася, галава жыла сваім асобным жыццём, не звяртаючы на нас ніякай увагі, самотна сёрбаючы пладова-ягаднае і прыжмурваючы вочы ад задавальнення.
{movie}Што ў Вязынцы памятаюць пра жонку Янкі Купалы? |right|17320{/movie}
Мы павандравалі шукаць беларускасць далей. Але Вязынка нібы вымерла. Толькі праз нейкі час мы заўважылі жанчыну, што палівала агуркі на градах.
– Добры дзень!
– Добры дзень! – шчыра і па-беларуску адказала нам кабетка.
– Нарэшце, – узрадаваліся мы беларускай мове. – Ці вы памятаеце якую песню старую, прыказку ці прымаўку? Хацелася б пачуць штосьці цікавае на радзіме класіка.
Жанчынка задумалася, пацерла рукою патыліцу:
– Нічога не памятаю. Што бацькі ведалі некалі ды казалі, то я ад іх не вучылася.
– Дык, можа, вы нас скіруеце да некага, хто ў вас самы красамоўны ў вёсцы?
Праз падворка жанчынка павяла нас да суседняй хаты, каля якой з кійком стаяў стары ў гімнасцёрцы.
– Гэта дзядзька Віця, мой хросны бацька, – прадставіла нам кабета. – Яму ўжо 90 гадоў, можа, ён нешта будзе ведаць.
Дзядуля аднак таксама адмоўна паківаў галавою.
– Некалі я служыў у польскім войску, бо Вязынка была да вайны пад Польшчаю – пра гэта мог бы расказаць. А нейкіх прымавак то я не ведаю зусім. У вайну мы былі ўсе палякі, бо хацелі ісці ў польскае войска. Саветы бралі нашых людзей у штрафбатальёны. Не дай Бог, хто туды трапіў, бо іх адразу на перадавую давалі, – згадаў дзядуля. –Прыказкі там розныя – гэта больш жаночая справа.
{movie}Як у Вязынцы ўспаміналі вершы Янкі Купалы |right|17321{/movie}
Да нашай групкі падышла яшчэ адна зацікаўленая жыхарка Вязынкі.
– Не вучылі нас у школе прымаўкам, а толькі ўсё пра Леніна ды пра партыю, – распавяла кабетка, што адпрацавала ў Вязынцы ўсё жыццё аграномам, хоць сама з-пад Валожыну.
– Але мы зараз не пра гэта. Можа хоць нейкі верш Купалы згадаеце – ваш любімы, – не здаваліся мы.
– Гм. Мой родны кут як ты мне мілы, забыць цябе не маю сілы.., – аграном.
– Дык гэта ж Колас!… Можа, усё ж, якую показку мясцовую, песню, загадку, хоць нешта ўспомніце, каб запісаць на памяць.
Усе нашыя суразмоўцы зноў глыбока задумаліся.
Развітаўшыся з землякамі Купалы, якія так і не згадалі ніводнай старой беларускай прымаўкі, мы вырушылі на вясковыя могілкі. Усе надпісы на помніках, што мы пабачылі, – былі па-расейску. Побач на сметніку ляжалі выкінутыя крыжы, якія, здавалася, сімвалізавалі адрынутую ды выпхнутую з сэрца беларускасць.
Віктар Шукеловіч, Якуб Бернат, belsat.eu