Як жылі нашыя продкі? Што елі, дзе бавіліся, як апраналіся? Што іх хвалявала і весяліла? Гісторыя – гэта не толькі даты і войны.
Гісторыя – гэта і тое, з чаго складаецца штодзённае жыццё. А што, як ні газеты, якія выдаваліся 100 гадоў таму, распавядзе нам пра гэта?
У падарожжа ў штодзённасць мінулага запрашае вас прафесар гісторыі Вячаслаў Швед.
Пройдземся па старонках газеты «Наша Ніва» за 1913 год, бо менавіта яна найбольш глыбока і ўсебакова змагалася за абуджэнне беларускага народу і асвятляла працэс яго «ўставання з цемры». Можа таму і забаранялася навучальным установам выпісваць газету і чытаць яе настаўнікам.
Аўтар артыкулу «Нашы цэннасьці» пад псеўданімам Лішні аналізуе, «якіе мы маем національные цэннасці і якіе мы маем шансы называцца націей». У выніку атрымалася, што з 4 інстытуцыйных (маральных) каштоўнасцяў беларусы мелі ўжо ў той час 3 найважнейшыя (мову, пачуццё нацыянальнай еднасці, звычаі), і не ставала толькі нацыянальнай царквы. З ідэйных каштоўнасцяў беларускі народ меў сваю гісторыю (і пэўны час – дзяржаўнасць), слабыя нацыянальныя традыцыі (не захаваліся праз страту беларускіх мяшчанства і буржуазіі), у зародку – дэмакратычныя і нацыянальныя ідэалы (№ 22, с. 1).
Каб стаць нацыяй, трэба было ўзяцца за адраджэнскую працу. Аўтар пад псеўданімам А-н-а прапанаваў кароткую праграму для кожнага «праўдзівага сына сваёй Бацькоўшчыны»: «Работа наша павінна ісьці глаўным чынам да пашырэньня прасветы і развіцьця грамадзянскай і нацыональнай сьвядомасці ў беларусаў, а поруч з гэтым развіваць экономічную сілу народу». Ён прапаноўваў заводзіць нацыянальныя школы, бібліятэкі, чытальні, праводзіць лекцыі ды курсы для народу, пашыраць беларускае друкаванае слова, адкрываць культурныя, асветніцкія ды эканамічныя гурткі, таварыствы і суполкі, развіваць беларускае мастацтва, тэатр, музыку, знаёміць беларусаў з іхнаю гісторыяй, ладзіць гістарычныя, этнаграфічныя, рамесныя і эканамічныя выставы (№ 2, с. 1).
Ці што-небудзь рабілася? Так. З вясны 1912 года дзеяў беларускі навукова-літаратурны гурток студэнтаў Пецярбургскага ўніверсітэту. Яны даследавалі духоўнае і грамадзянскае жыццё беларускага народу, ягоную мову, літаратуру, народную творчасць, этнаграфію, статыстыку, гаспадарку (№ 31, с. 1). З 1906 да 1913 года створаныя музычна-драматычныя гурткі ў Вільні, Пецярбурзе, Менску. Адчыненае таварыства дапамогі хатняму рамяству. Заводзяцца хаўрусныя беларускія банкі. Пачалі выходзіць газета «Маладая Беларусь», месячнік «Лучынка», месячнік сельскай гаспадаркі «Саха». Працавалі выдавецтвы «Беларускае выдавецкае таварыства», «Беларуская кнігарня ў Вільні» (№ 46, с. 1). Адраджэнцы намагаліся, каб гучала ў храме беларуская мова, каб селянін не блытаў паняццяў «нацыя» і «рэлігія» і на пытанне «хто ты такі?» не адказваў: «рускі», бо праваслаўны, або паляк, бо каталік (№ 40, с. 1).
Значную ролю ў станаўленні беларускай нацыі адыгрывалі беларускія вечарыны. 2 студзеня ў Варшаве яе зладзілі студэнты Варшаўскага ўніверсітэту: хор студэнтаў і курсістак спяваў беларускія песні, трупа Ігната Буйніцкага танчыла «Лявоніху», «Мельніка», «Вераб’я» і «Мяцеліцу», П. Гуткоўскі дэкламаваў вершы П. Простага, Ядвігіна Ш., А. Паўловіча (№ 8, с. 3–4). 9 лютага ў Пецярбурзе згулялі вечарыну беларускія студэнты: яны паставілі купалаўскую «Паўлінку», хор спяваў «А хто там ідзе», «Ой, пайду я лугам», «Ды ўжо сонейка», «Чачотачка», дэкламавалі «Град», «Адгукніся душа» Я. Купалы (№ 8, с. 4). 15 жніўня вечарына адбылася ў Радашковічах: менскі беларускі тэатр паставіў «Паўлінкі» (бацьку гераіні, дарэчы, граў А. Смоліч, а Якіма – Ф. Ждановіч). Беларускі паэт і публіцыст М. Арол зрабіў аналіз беларускіх песень (№ 20, с. 1–2) і заклікаў беларускую моладзь не спяваць «брыдкіх песень», расейскіх прыпевак, якія занеслі салдаты іа тыя, хто пабываў у расейскім баку (№ 15, с. 1).
Не ўсё беларусам на шляху адраджэння давалася проста. Перашкаджалі ім «апекуны» ці «нацыяналісты», як называе іх газета. Аўтар пад псеўданімам А.У. (магчыма, рэдактар Уласаў) піша пра іх: «Цяпер над галовамі беларусоў змагаюцца дзьве «дзержаўные» нацыі і культуры: польская, што мела даўней палітычную ўласць, і расейская, што цяпер пануе; гэта вайна дзьвух розных культур – тут ідзець аб душы беларусоў» (№ 7, с. 1).
Падводзячы вынікі сямігадовай працы дзеля адраджэння (11.11.1906 – 11.11.1913) «Наша Ніва» пісала: «…Народ, каторы ўваскрос с цемры, не памрэ ізноў і будзе жыць вечна. Рознымі дарогамі ідуць беларусы да яснейшай будучыны, набліжаюць нам тую часіну, калі народ наш – вольны, культурны і багаты – засядзе на пачэсным мейсцы ў сямьі братніх народоў» (№ 40, с. 1).
І гэтак сталася! Толькі, на жаль, няма беларускай асветы, прыгнятаецца беларуская культура, не гучыць дастойна беларуская мова, выпустошваюць гісторыю. Пагаворым пра гэта наступным разам.
Прафесар гісторыі Вячаслаў Швед, belsat.eu
