Амаль увесь тыраж «Сфагнуму» разышоўся менш чымся за месяц продажаў. Якія глыбіні ўздымае раман, што зачароўвае і «пацана» з раёну, і дасведчанага інтэлектуала? Пра разборкі на багне, дылему мацюкоў і слёзы мужыка мы паразмаўлялі з аўтарам найноўшага бестселера.
– Пра каго вы думалі, пішучы кнігу? Для «пацаноў» зашмат мудрагелістасці, а для інтэлектуала гэта, хутчэй, забаўляльная літаратура…
– Я намагаўся стварыць мультыкультурную рэч, якая рознымі людзьмі будзе чытацца па-рознаму. І, здаецца, мэта дасягнутая. Паважаны крытык Андрэй Расінскі адзначыў, што «Сфагнум» – гэта Маркес, прачытаны К’еркегарам. А «пацаны» непераборлівага інтэлектуальнага ўзроўню пішуць водгукі тыпу «файны дэтэктыўчык».
– Гэтыя «пацаны» – і я, і не я. Кожны з іх спароджаны пэўным з маіх унутраных бесаў. Трызненне Хамяка ля фантомнага гораду – гэта мой боль і мой крык, слёзы Шульгі пад песню Чэчыльі Барталі – і мае слёзы.
– Дарэчы, адкуль такія спазнанні ў «быдланскім» і турэмным жаргонах?
– Я жыў у «сур’ёзных» раёнах, кшталту Аўтазу, і гэта было своеасабліваю адукацыяй. Адзін знаёмы зэк, які з 40 гадоў свайго жыцця 25 правёў на зоне, навучыў мяне не лаяцца матам без патрэбы. Наагул рамкі іхнай уласнай этыкі нашмат больш строгія за нашыя.
– «Сфагнум» стаў лідарам продажу «Белкнігі» сярод беларускамоўных кнігаў у траўні. Следам за папулярнасцю прыйшла вялікая крытыка?
– Негатыўных водгукаў хапае. Напрыклад, крытыкавалі маіх галоўных герояў, матывуючы тым, што сур’ёзная літаратура не бывае пра гопнікаў. Наагул, першыя дні я надта пераймаўся, чытаючы кепскія ацэнкі. Пачынаў спрачацца на форумах, як дурань. Так было з «Паранояй», так было і са «Сфагнумам». А «Сцюдзёны вырай» наагул не крытыкавалі, мабыць таму, што яго ніхто не чытаў…
ПРА НЕЦЭНЗУРШЧЫНУ
– На прэзентацыі кнігі дзве спадарыні-філалагіні распачалі выкшталцоны тролінг адносна таго, чаму з беларускай версіі зніклі ўсе мацюкі. Бо расейскамоўны тэкст – гэта проста падручнік па шматпавярховым маце. Давялося апраўдвацца, што ў працэсе падрыхтоўкі папяровага выдання паўстала ўмова вычышчэння тэксту ад значнай часткі нецэнзуршчыны. Я быў засмучаны. Мне падавалася, што ў першым варыянце ёсць місія пазбаўлення беларускай літаратуры ад моўнай цнатлівасці, унёску шакавальнага элементу. Аднак, калі кніжка выйшла, частка чытачоў абурылася нават з мізэрнай колькасці мацюкоў, якую мы пакінулі. Аказалася, што аўдыторыя празмерна цнатлівая. Урэшце мы маем дзве розныя кніжкі: суперрэалістычны раман па-расейску і беларускамоўны тэкст амаль што для школьных падручнікаў.
ПРА МОВУ
– На якой мове Вы пісалі раман?
– Раман быў цалкам напісаны на расейскай мове. Адразу яго набыла сусветнае агенцтва «Окно». Яшчэ ў выглядзе рукапісу «Сфагнум» патрапіў у лонг-ліст расейскай літаратурнай прэміі «Нацыянальны бестселер». Пераклад на беларускую выконваў Віталь Рыжкоў – чалавек-легенда, наш беларускі Жадан. Я планаваў адначасовае выданне расейскага і беларускага варыянтаў, але агенцтва не здолела хутка знайсці расейскага папяровага выдаўца. Таму на паперы выйшла беларуская версія, а расейская з’явілася ў інтэрнэце.
– Калі ласачка, вучыце беларускую мову або абыходзьцеся электронным варыянтам.
– Сувора.
– Беларусізацыя ў дзеянні!
– Паводле якога прынцыпу ўжывалі трасянку?
– Трасянкаю гавораць мясцовыя жыхары. Але яна розная ў расейскай і беларускай версіях, бо тло мовы мае вялікае значэнне. Рэдактар Сяргей Сматрычэнка прыйшоў у жах ад арыгіналу трасянкавых фразаў. Таму трасянка ў беларускім варыянце была перакадаваная паводле мясцовых палескіх маўленняў.
– А дзе тут логіка: міліцыянт Выхухалеў гаворыць на чыстай мове, а старшыня райвыканкаму – трасянкаю, хоць яны абодва мясцовыя?
– Выхухалеў жа скончыў Акадэмію міліцыі. А чыноўнік – плоць ад плоці насельніцтва, звычайны «калхазан», які проста прасунуўся па кар’ернай лесвіцы.
– Я задумваў свой твор як антыдэтэктыў. Па сюжэце звычайнага дэтэктыву знаходзяць нябожчыка, і следчы пачынае дакопвацца, хто ж забіў. Тут усё наадварот: знаходзяць забітага, а міліцыянт робіць усё, каб сапраўднага забойцу не знайшлі.
– Такая гісторыя магла б здарыцца і ў Азербайджане, і ў Расеі. Што тут беларускага?
-Гэта, на мой погляд, глыбінныя адчуванні маёра Выхухалева: ягоны дыялог з Богам, адчуванне справядлівасці. Урэшце, пры ўсіх ягоных хібах ён ледзь не адзіны станоўчы персанаж у рамане. Канцэпт справядлівасці працуе праз ведзьмака Сцяпана, а міліцыя выступае прыладаю лёсу. Абсурд – толькі адна з прыладаў багнавых бажкоў, у чыіх руках трымаецца баланс нашых жыццяў.
ПРА ПАГАНСТВА
– У рамане поўна эпізодаў побытавага і прафесійнага паганства. Дзе Вы пазнаёміліся з язычніцкімі традыцыямі?
– Я гадаваўся на вёсцы. Нягледзячы на тое, што нарадзіўся я ў Ашмянах, па нараджэнні мяне перавезлі да сваякоў бацькі ў Глускі раён Магілёўскай вобласці.
– Вось адкуль сантыменты да Глуску…
– Канешне. У маленькай вёсачцы, атачонай лесам, дзе дзікі ходзяць па агародах і часам завітваюць ваўкі, усё і пачалося. Хоць у 3-4 гады бацькі забралі мяне ў Менск, усё адно запіхвалі ў вёску на летнія вакацыі. Бацька зараз знаходзіцца ў вёсцы, ён зачытаў сваякам па-беларуску фрагмент, дзе здымаецца праклён. Яны слухалі замову вельмі пільна, пачалі цікавіцца, адкуль я яе ведаю.
– Вы яе выдумалі?
– Натуральна. Я не вядзьмак, а замова не спісаная з дыктафона этнографа. У дзяцінстве я не раз чуў, як замаўлялі ежу, ваду, як шапталі ад суроку. Беларуская магічная сістэма вартая Кастанэды, такая ж складаная. Мне падаецца, на вёсцы фактычна ўсе жанчыны заангажаваныя ў магію на побытавым узроўні. Калі гэтага недастаткова – звяртаюцца да адмысловых чарадзеяў.
БАГНА ЯК НАЦЫЯНАЛЬНАЯ ІДЭЯ
– Як казаў Сцяпан, «у вас у горадзе дысбаланс: той, хто мусіць быць драпежнікам, становіцца ахвяраю, і наадварот». Вы спрабуеце адкрыць наноў гарманічны беларускі свет, створаны паганскімі ведзьмакамі?
– Я намагаюся патлумачыць гарадскім людзям, што побач з імі знаходзіцца спрадвечны свет, з якога мы адною нагою выйшлі, а другой захраслі. Паводле свайго ўзаемадзеяння са светам мы засталіся паганцамі. Хрысціянства мае вялізарны ўплыў на нашу культуру, аднак яно не ўкараніліся так, як, скажам, у Заходняй Еўропе.
– У гэтым нашая ўнікальнасць?
– Так. Найбольш да нас падобныя хіба што літоўцы. Тыя ж украінцы больш адкрытыя. Украінец вып’е – пачынае спяваць. Нам жа гэта не ўласціва. Беларус у стане ап’янення пачынае корпацца ў сваім балотным сэрцы.
– Ці дапасуецца багна і паганскія традыцыі да альтэрнатыўнага канструкту беларускай нацыі?
– Можа быць. У маім сэрцы багна існуе як неўсвядомлены страх, што жывеш у паралельным свеце, дзе цябе могуць лёгка сурочыць, вызначыць усе твае хібы так, што ў цябе проста мазгаўня з’едзе. Калі паразважаць, багну можна пераўтварыць у пазітыўную нацыянальную ідэю, якая нас усіх яднае і захоўвае. Пакуль што гэта нейкая інтуіцыя, якая лунае ў паветры, аднак не аб’ядноўвае людзей.
ПРА ВЕЧНУЮ ВАЙНУ
– У «Сфагнуме» прагаворваюцца балючыя пытанні вайны. Ці не баіцеся нападак за сцверджанне героя Вайчыка, што нямецкай акупацыі не было, а была толькі савецкая?
– Я чакаю нападак, давайце дыскутаваць. Мая аўтарская правакацыя палягала ў тым, каб сутыкнуць два светы. Для адных фашысты – найвялікшая траўма, ад якой мы дагэтуль не ачомаліся. Для іншых акупацыя была магчымасцю вярнуць незалежнасць. Гэта ідэя некаторых «эўрапейскіх» аўтараў, маніфесты якіх мы часам сустракаем у медыях. Але існаванне адвакатаў нацызму або «тупароў», для якіх Другая сусветная яшчэ не скончылася – не праблема. «Трабл» палягае ў адсутнасці нацыянальнага кансэнсусу ў тым, чым была вайна. Палова думае адно, 10 % – другое, астатнія нічога не думаюць. Як так можна? Якая мы нацыя, калі не можам вывесці агульнага нацыянальнага вызначэння?
– Інтэлігент Вайчык і «пацанчык» Серы ледзь пазбеглі «разборак» з гэтай нагоды. А нас чакае бойка наперадзе?
– Думаю, што не. Калі вы былі на балоце, то ведаеце, што кожны крок вымагае значных высілкаў. Біцца там немагчыма. На балоце можна сіпець, як змяя, рабіць дробныя паскудствы – карацей, усё тое, чым беларусы займаюцца стагоддзямі. А для бойкі мусіць быць рускае поле ці ўкраінскі стэп.
– То бок нават у ХХІ стагоддзі прырода нас не адпускае?
– Не адпускае. Паглядзіце на малыя вёскі. Прыехалі камуністы, пабудавалі свінаферму, бібліятэку і клуб. Пасля 1991-га ўсё пачынае імкліва пусцець, маладыя з’язджаюць, і лясныя джунглі вяртаюцца. У нас праз 20 гадоў будзе 10-мільённы Менск і багна навокал. Застануцца аблцэнтры, на захадзе і ў цэнтры краіны захаваюцца паселішчы, а на ўсходзе, мабыць, вёскі проста знікнуць
Гутарыла Настасся Яўмен, belsat.eu
